Nu kan je dat op twee manieren bekijken. In een holistische benadering kan je het hele systeem onder de loep nemen en onderzoeken waarom ons hele gevangenissysteem faalt – zowel op vlak van menselijke leefomstandigheden, arbeidsvoorwaarden voor het personeel, de staat van de gebouwen, de voorbereiding op de reïntegratie van de gevangenen in de maatschappij. Of je kan focussen op enkele symptomen en die heel hard in de verf zetten.

Bij het gevangenispersoneel ligt het ziekteverzuim hoog. Elke dag zijn er gemiddeld 901 cipiers ziek. De Morgen zet dat cijfer zwaar in de verf en besluit: “met een dagelijkse gemiddelde afwezigheid van 901 cipiers lijken de oorzaken van een te hoge werkdruk eerder daar te liggen”.

Als je het over het absenteïsme bij de cipiers wil hebben, moet je het ook over de context in de gevangenis hebben. Tegenover de cijfers over ziekte bij cipiers moet je andere cijfers zetten. Zo blijkt dat in ons land 60 tot zelfs 70 procent van de gedetineerden hervalt, in Noorwegen is dat bijvoorbeeld slechts 20 procent. Dat betekent dat de reïntegratie van gevangenen totaal faalt. In de Belgische gevangenissen zitten dus geen mensen die zich voorbereiden op een leven met nieuwe mogelijkheden, maar outcasts die weinig kans hebben om aan de misdaad te ontsnappen.

Veel gevangenissen dateren uit de 19de eeuw. In sommige gebouwen staat de schimmel op de muur en België moet één van de enige Westerse landen zijn waar een groot aantal gevangenen een emmer als toilet moeten gebruiken. Ons land krijgt ook de groei van het aantal gevangenen niet onder controle. De meeste gevangenissen zitten ver boven hun capaciteit. Die overbevolking leidt tot onmenselijke situatie en creëert spanningen.

Geweld

Cipiers krijgen daardoor veel te maken met agressie. Het absenteïsme bij het gevangenispersoneel kan je daarom onmogelijk vergelijken met het ziekteverzuim in andere sectoren. Enkele recente echt gebeurde voorbeelden: een gevangene gaat door het lint, hij bijt een cipier in de arm, de cipier krijgt het bericht van de directie zich meteen te laten behandelen tegen HIV. Dat betekent een massa pillen slikken. De cipier wordt ook verplicht om binnen zijn huwelijk drie maandenlang enkel met condoom te vrijen. De cipier bleef een tijd in shock afwezig van het werk.

Een andere cipier kreeg een stamp in de rug. Hij was twee weken out, platte rust op doktersverzoek. Soms verplichten de omstandigheden cipiers om thuis te blijven. Een cipier werkt in een vleugel waar een lid van de Outlaw-motorbende opgesloten zit. Plots wordt haar familie bedreigd. Ze werd eerst overgeplaatst, maar de intimidatie bleef aanhouden. De directie beslist dat ze thuis moet blijven tot dit uitgeklaard is.

Een cipierskoppel moet zelfs verhuizen nadat ze bedreigd werden. Een bekende criminele familie bekladde hun auto, urineerde in de brievenbus en smeerde bloed op de voordeur. De aanleiding van de intimidatie zou zijn dat de cipiers weigerden zaken binnen te smokkelen voor een gevangene.

Volgens de vakbond ACOD blijkt uit de cijfers van de controledienst dat slechts 0,38 procent van de gecontroleerde zieken onterecht afwezig was. “Ik ga niet ontkennen dat de cijfers qua absenteïsme in de penitentiaire inrichtingen hoger liggen dan het gemiddelde van het openbaar ambt”, zegt Robby De Kaey van ACOD. “Maar men zou zich beter de vraag stellen hoe het komt dat mensen in de penitentiaire sector meer ziek zijn dan hun collega’s op andere departementen.”

Werkomstandigheden

Volgens De Kaey ligt dat aan de werkomstandigheden. In een reactie op de berichtgevong in De Morgen schrijft hij: “Ik ga een tipje van de sluier lichten … structurele en chronisch onderbezette kaders resulteren in het niet kunnen opnemen van verlofdagen en vereisen zelfs het afgeven van geplande vrije dagen om de inrichtingen op een veilige manier te kunnen laten blijven werken. Hoge werkdruk, agressie door gedetineerden, werkposten die niet aangepast zijn qua ergonomie enz. Het is inderdaad een vermoeiende job en dan vooral mentaal.”

Een oplossing zit er niet meteen aan te komen. Een redesign van het gevangeniswezen – die in het teken staat van een menselijke opsluiting en voorbereiding op het leven na de gevangenis – lijkt verder weg dan ooit. Minister van Justitie Koen Geens moet tijdens deze regeerperiode net als alle andere departementen tien procent besparen op het personeel bij justitie. Hij kwam op de proppen met het project ‘anders werken’. Een aantal taken en activiteiten moeten bijvoorbeeld verschuiven van de vroege en late shiften naar de dagshift.

“Het concentreren van alle activiteiten (familiebezoek, sport,…) tussen 9 en 17 uur zal de spanningen tussen de gevangenismuren alleen maar doen toenemen”, schreef professor arbeidsrecht (UA) en advocaat Jan Buelens daarover in een opiniestuk in De Morgen. Voor de cipiers komt dat ook neer op een inlevering. Het loon van een beginnende cipier bedraagt 1.380 euro netto per maand. Met de premies voor nachtwerk, late en vroege shifts kan dat aangevuld worden met 250 tot 300 euro. Om loonverlies te vermijden beloofde de minister een ‘flexipremie’, maar na jaren van gebroken beloftes lijkt het krediet op.

De gevangenisopstand in Merksplas viel door de staking wat tussen de plooien van het nieuws. De gewelduitbarsting stond eigenlijk los van die staking. In Merksplas werd er namelijk niet gestaakt. De omvang van de opstand was ongezien. Bijna een derde van de gevangenen deed er aan mee. Een groot deel van de gevangenis werd vernield.

Merksplas is de oudste gevangenis van het land die in 1825 werd gebouwd als opvangcentrum voor daklozen en bedelaars. In één paviljoen zijn er niet eens wc’s voor de gedetineerden. Ze krijgen per cel een plasemmer die elke dag geleegd moet worden.

Eén vleugel werd ook afgekeurd door de inspectie omdat er door het verouderde elektriciteitsnet gevaar is voor elektrocutie. Maar ook na de opstand wordt er niet gewerkt aan een structurele oplossing. Het elektrocutiegevaar wordt genegeerd. De cipiers moeten in die omstandigheden gewoon terug aan slag.

De Mensenrechtenliga trok na de opstand in Merksplas nog maar eens aan de alarmbel. “Een humane detentie is een basisvoorwaarde voor een geslaagde terugkeer in de samenleving en voor het tegengaan van het afschuwelijke recidivecijfer. Het is ook een basisvoorwaarde voor een veilige werksfeer voor het gevangenispersoneel en een vruchtbare wisselwerking tussen bewaker en gevangene. Een dergelijke humane detentie kan helaas nauwelijks of niet worden gerealiseerd binnen een vermolmd gevangenisstelsel als Merksplas waarin gedetineerden en geïnterneerden, jong en oud, onder één dak verblijven en waarin de balans al te nadrukkelijk naar de kant van veiligheid doorslaat ten nadele van individuele rechtsbescherming. Een dergelijk systeem kan de penitentiaire malaise alleen maar bestendigen en draagt in zich de kiemen voor nieuwe uitbarstingen van geweld”, schrijft Jos Vander Velpen, voorzitter van de Liga voor Mensenrechten.

Het hele gevangenislandschap is dus aan een hertekening toe. Dat zou de focus moeten zijn. Niet alleen voor het personeel, maar voor de hele maatschappij. Geen enkele gevangene kan zich na de opgelegde straftijd nog integreren. Die gevolgen zijn veel erger dan het aantal zieke cipiers.