1. Wat is het basisinkomen?
Eenvoudig uitgelegd: een basisinkomen is een universeel inkomen, iedereen krijgt het dus. Bovendien is het onvoorwaardelijk: er staan geen verdere eisen tegenover. Vandaar dat meestal gesproken wordt over een universeel basisinkomen (UBI) of onvoorwaardelijk basisinkomen (OBI). De Nederlandse auteur Rutger Bregman verwijst naar het basisinkomen als ‘gratis geld’.
Hoe en in welke frequentie je dat ‘gratis geld’ krijgt, staat niet vast. Het kan gaan om een maandelijks bedrag dat je bijvoorbeeld vanaf de meerderjarigheid ontvangt, of het kan gaan om een jaarlijks bedrag. Je zou ook een grote som kunnen uitkeren aan iedereen die bijvoorbeeld de leeftijd van 18 bereikt, een soort startkapitaal voor je loopbaan.
De kern van het basisinkomen is echter steeds dat iedereen een bepaald bedrag krijgt toebedeeld en daar vrij kan over beschikken. Je hoeft er niet voor te werken en je hoeft er niks voor te bewijzen.
2. Is het basisinkomen een links of een rechts een idee?
Zowel rechtse als linkse intellectuelen en politici hebben het basisinkomen verdedigd. Milton Friedman bijvoorbeeld, de peetvader van het neoliberalisme, was voor een basisinkomen. Roland Duchatelet, iemand die je niet bepaald links kan noemen, is dat evenzeer. Maar tegelijk verdedigen linkse denkers als Antonio Negri, André Gorz en Paul Mason een basisinkomen. Ook Yanis Varoufakis outte zich onlangs als een voorstander.
Het feit dat zowel ter linker- als ter rechter zijde het basisinkomen verdedigd wordt, betekent dat je zowel een rechtse als een linkse invulling kan geven aan het idee van een basisinkomen. Vandaar dat het ook belangrijk is om die verschillende invullingen te kennen.
Ter rechterzijde van het politieke spectrum wordt meestal geijverd voor een laag basisinkomen. Denk aan een bedrag tussen de 300 en de 700 euro per maand. In één adem wordt daaraan toegevoegd dat de sociale zekerheid op de schop kan. Een dergelijke versie van het basisinkomen is natuurlijk een mooi cadeau voor werkgevers. Zij kunnen de lonen drastisch laten dalen. Want stel dat iemand bovenop zijn of haar loon nog driehonderd euro krijgt, waarom zou je het loon dan niet met driehonderd euro laten zakken als werkgever? Een basisinkomen wordt dan gewoon een soort loonsubsidie.
De verliezers van deze rechtse versie van het basisinkomen zijn de werknemers en de werklozen. Van driehonderd of zelfs zevenhonderd euro per maand kan je niet leven. Je moet nog steeds gaan werken maar krijgt daar het zelfde of zelfs een minder loon voor. En wanneer het basisinkomen de sociale zekerheid vervangt, vallen werklozen terug op een basisinkomen dat lager is dan de hedendaagse uitkeringen. Tegelijk gaat dan één van de grootste verworvenheden van de arbeidersstrijd verloren.
Linkse verdedigers van het basisinkomen zullen in de eerste plaats pleiten voor een basisinkomen dat hoog genoeg is. Wat is hoog genoeg? Het moet een inkomen zijn dat ons in staat stelt om waardig te leven zonder te werken. Of, anders gesteld: een inkomen dat toelaat om werk te weigeren. Bovendien hoeft de invoering van een basisinkomen ook helemaal niet gelijk te staan aan het afschaffen van de sociale zekerheid. Eerder is het basisinkomen een extra sociaal recht, dat naast de andere reeds verworven sociale rechten kan bestaan.
3. Dus het basisinkomen hoeft de bestaande sociale zekerheid niet te vervangen?
Nee, sterker nog: de bestaande sociale zekerheid is net ideale schoot waarin we een basisinkomen kunnen ontwikkelen. Eigenlijk bestaan er al vormen van een basisinkomen binnen de bestaande sociale zekerheid, denk bijvoorbeeld aan het kindergeld. Dat is iets waar iedere ouder recht op heeft, ongeacht het inkomen.
Maar denk ook aan het (onlangs afgebouwde) tijdskrediet. Het tijdskrediet gunt de werknemer een vrijgestelde periode en tijdens die periode ontvangt z/hij een kleine, maandelijkse vergoeding. Dat systeem van tijdskrediet zou je verder kunnen uitbouwen in plaats van afbouwen. Trek de vergoeding voor tijdskrediet op, maak het onvoorwaardelijk en breidt de periode waarbinnen je tijdskrediet kan opnemen gevoelig uit. Hoe meer je dat tijdskrediet radicaliseert, hoe dichter je komt bij een basisinkomen.
Dat is slechts één voorbeeld van hoe je een basisinkomen stapsgewijs zou kunnen introduceren binnen de bestaande sociale zekerheid. Maar er zijn uiteraard ook andere pistes mogelijk.
Belangrijk om te onthouden is vooral dat een basisinkomen niet per se gelijkstaat aan het afbouwen van het bestaande sociale systeem. Evenzeer belangrijk is om te noteren dat de invoering van een basisinkomen geen plotse omwenteling kan zijn, maar een stapsgewijs en experimenteel proces dat inzet op een radicalisering van sociale grondrechten.
4. Iedereen een basisinkomen geven is toch niet rechtvaardig? Er zijn toch rijken en armen in de samenleving? Waarom ook aan rijken een basisinkomen geven?
Dat euvel kan je makkelijk oplossen door middel van een progressief belastingsstelsel. Bij de rijken kan het basisinkomen weer wegbelast worden, zonder dat ze het echt voelen. Dat systeem zou vermoedelijk wel eens veel rechtvaardiger kunnen zijn dan de nu bestaande vorm van sociale zekerheid. Uit onderzoek van professor Bea Cantillon blijkt immers dat uit de pot van de bestaande sociale zekerheid bijna 15 procent terechtkomt bij de 20 procent rijkste gezinnen. En dan hebben we het nog niet over de fiscale voordelen als de bedrijfswagens (230 euro per maand!). Met andere woorden: de sociale zekerheid zoals die nu georganiseerd is, is helemaal niet zo rechtvaardig.
5. Zal het basisinkomen wel echt de armen helpen? En zal het de armen meer kunnen helpen dan de sociale zekerheid dat vandaag kan?
Laten we even de proef op de som nemen. De uitkering voor een invalide gezinshoofd bedraagt vandaag 1.111,50 euro. Voor wie samenwoont en ziek is, daalt dat meteen tot 833,82 euro. Een alleenstaande langdurig werkloze krijgt vandaag 972 euro. Een langdurig werkloos gezinshoofd krijgt 1157 euro. Vele mensen hebben vandaag na een lange loopbaan nauwelijks 1000 euro pensioen.
En dan hebben we het nog niet gehad over de vernederende controles waar werklozen of zieken aan onderworpen worden en de constante stigmatisering die dat met zich meebrengt.
Daarnaast is er nog de grote groep die gewoon buiten de sociale zekerheid valt. Het gaat om mensen die geen toegang meer hebben tot uitkeringen omdat ze geschorst werden. De RVA ontdekte dat men van ongeveer de helft van die mensen niet weet waar ze terechtkomen. Misschien leven ze op straat, of werken ze in het zwart, of ze zitten gewoon thuis. Niemand weet het.
Stel nu dat je iedereen een – nog steeds erg bescheiden – basisinkomen van 1200 euro geeft. Maandelijks. Voor al de mensen die structureel van uitkeringen afhankelijk zijn zou dit al een enorme vooruitgang betekenen tegenover het systeem dat we nu hebben. Niet alleen financieel, maar ook moreel. Want de voortdurende verantwoordingsplicht valt weg. Net als de sancties en de controles.
6. Maar als we allemaal maandelijks een bedrag krijgen dat ons in staat stelt om werk te weigeren, zal er dan nog wel gewerkt worden?
Uit onderzoek blijkt dat mensen die win for life winnen slechts zelden stoppen met werken. En wie de cijfers van het vrijwilligerswerk in België erop naslaat, kan moeilijk anders dan tot de conclusie komen dat het gros van de mensen ernaar streeft om zijn tijd zinvol door te brengen. De meeste mensen houden ervan te werken en zichzelf te ontplooien. Of ze besteden hun tijd aan medemensen: het opvoeden van kinderen, het verzorgen van zieke ouders, actief zijn in een lokaal buurtcomité, …
Vermoedelijk zullen mensen dus niet veel meer of minder werken als ze kunnen genieten van één of andere vorm van basisinkomen. Zal je klaplopers hebben? Uiteraard. Maar die zullen zoals steeds een kleine minderheid vormen, en je kan je afvragen of het verstandig is om een algemeen beleid af te stemmen op een kleine minderheid.
Wat wel zal veranderen is dit: mensen zullen zelf kunnen bepalen hoe en wanneer ze werken en onder welke voorwaarden. Betaalde arbeid verrichten zal niet langer een gedwongen keuze zijn – wat het nu voor de meeste onder ons is – maar een bewuste en vrije keuze. De onderhandelingspositie van individuele werknemers kan dus verbeteren en werkgevers zullen kwaliteitsvolle banen moeten scheppen.
7. Zal de invoering van een basisinkomen de macht van de werknemersorganisaties – de vakbonden dus – niet breken?
Nee, helemaal niet. Alles hangt ervan af hoe werknemersorganisaties zich verhouden tot het basisinkomen. Als het basisinkomen zich ontwikkelt binnen de schoot van de bestaande sociale zekerheid, dan kunnen vakbonden zelfs medebeheerders worden van het basisinkomen. Dat is overigens geen slecht idee. Want alle macht aan de overheid geven om over de hoogte en de aard van het basisinkomen te beslissen, verhoogt de macht van die overheid enorm.
Het basisinkomen en de strijd voor het basisinkomen openen mogelijk ook interessante perspectieven voor werknemersorganisaties. Een strijd voor een basisinkomen is immers een offensieve strijd waarin zowel werklozen, werkenden als kleine zelfstandigen kunnen verenigd worden. Net omdat het basisinkomen universeel is, wordt ook een strijd met een veel universeler karakter in principe mogelijk.
8. Zal het basisinkomen de prijzen niet doen stijgen?
Om dat tegen te gaan bestaat er een relatief eenvoudig oplossing: indexering.
9. Hoe zal het basisinkomen gefinancierd worden?
Een basisinkomen op zich kan je perfect invoeren, de vraag is alleen hoe hoog het kan zijn. Hierover lopen de meningen sterk uiteen. Een basisinkomen van 1300 euro per maand? Haalbaar volgens de één, volstrekt utopisch volgens de ander. De reden waarom hierover geen consensus bestaat is omdat de vraag naar de financiering geen louter economisch-technische vraag is, maar een politieke. Waarop bespaar je en waar ga je extra inkomsten halen? Ga je consumptie extra belasten of ga je veilig weggeborgen kapitaal proberen te recuperen? Dat zijn politieke keuzes. Feit is in ieder geval dat de (gedeeltelijke) invoering van een linkse versie van het basisinkomen zal gepaard moeten gaan met sterke vormen van herverdeling. Geen basisinkomen zonder eerlijke fiscaliteit.
Eén ding is wel zeker: nog nooit waren we als samenleving zo rijk en zo productief. En we staan aan de vooravond van een nieuwe technologische revolutie die meer jobs zal vernietigen dan opleveren. Dat betekent dus enerzijds een enorme toename aan rijkdom voor een kleine groep mensen en groeiende groep mensen met geen of te weinig werk. Het basisinkomen zou één van de remedies kunnen zijn tegenover deze groeiende ongelijkheid.
10. Zal de invoering van een basisinkomen niet leiden tot individualisering?
Een zorg die bestaat is dat een basisinkomen onderlinge solidariteit zal doen afnemen. Als iedereen zijn eigen individuele potje krijgt, waarom zouden we het dan nog opnemen voor elkaar? Is het dan niet louter de individuele blijheid en vrijheid die overblijft? Of nog: beantwoordt het basisinkomen niet aan een heel neoliberale visie op vrijheid? Iedereen die zijn eigen financieel rugzakje krijgt, en zich vervolgens van niks meer hoeft aan te trekken?
Wat deze bedenkingen over het hoofd zien is dat individualisering vooral het gevolg is van wijzigingen in de arbeidsorganisatie. Zij die werken moeten meer werken dan ooit en verkeren vaak in precaire posities. Daarmee samengaand wordt steeds meer ingezet op een verdere flexibilisering van arbeid. Het is die combinatie van toenemende werkdruk en flexibiliteit die ertoe leidt dat collega’s als concurrenten tegenover elkaar staan. En het is een te hoge werkdruk die ervoor zorgt dat mensen dikwijls veel te weinig tijd hebben voor het opvoeden van kinderen of het aangaan van duurzame sociale engagementen. Een basisinkomen zou op die manier net kunnen een tegengif zijn voor een door individualisme geplaagde samenleving.
Als je meer wil weten over het basisinkomen, bekijk dan dit even!
