Tussen de steden Santarém en Miritituba, in de noordelijke deelstaat Pará, lijkt het Amazonewoud nog ver weg. Overal zie je grote sojavelden. Beide plaatsen hebben een haven op de Amazone-rivier. Santarém ligt aan de samenvloeiing van de Amazone en de Tapajós, Miritituba (in de gemeente ligt 350 kilometer verderop aan de oevers van de Tapajós).

“Toen we hier dertig jaar geleden aankwamen, was hier alleen maar bos”, herinnert Rosineide Maciel zich. Samen met haar familie kijkt ze toe hoe een machine de autoweg voor hun boerderij nivelleert. Met duizenden andere Brazilianen kwam Maciel hiernaartoe, gelokt door de plannen van de militaire dictatuur (1964-1985) om deze streek in het diepe binnenland van het Amazonebekken te koloniseren.

Autoweg als industriële motor

Autoweg BR-163 moest daarin een centrale rol spelen. Hij werd in de jaren 1970 aangelegd, van Cuiabá, hoofdstad van de deelstaat Mato Grosso en de grootste soja regio van het land, naar Santarém. De weg bleef echter zo goed als onberijdbaar. Van de 1400 kilometer zijn er 200 nog altijd niet geasfalteerd.

De vele vrachtwagens met soja en maïs zien in de zomer amper iets door het opwaaiende rode stof, in de winter herschept de intense regen de weg in een modderpoel. Er vinden dagelijks ongevallen plaats. De enorme groei van de soja-export van de laatste jaren doet de oude droom van de militaire dictatuur nu herleven.

Daardoor kost het Maciel minder tijd om haar maniok, rijst en kleurstoffen naar Rurópolis te brengen, 200 kilometer verderop. “Sinds de weg verbeterd is, is het makkelijker geworden”, zegt ze. “Vroeger waren er zeer veel putten in de weg naar Rurópolis. In de winter deden we er door de modder soms drie dagen over.”

In vergelijking met vroeger is het nu een paradijs, zeggen de vrachtwagenchauffeurs. In de oogsttijd moeten ze er minstens vijf keer per maand over. “Toen de soja naar Santarém begon te komen, drie jaar geleden, deed ik er soms tien tot vijftien dagen over. Vandaag kan het in drie dagen, als het niet regent”, zegt Pedro Gomes, uit het noorden van Mato Grosso.

Per schip naar China en Europa

Autoweg BR-163 eindigt in Santarém, aan de toegang tot de haven van de Amerikaanse graanmultinational Cargill. Van daar gaan de granen en bonen per schip via de Amazone naar de Atlantische Oceaan, en verder naar China en Europa, de belangrijkste afzetmarkten. Andere bedrijven plannen nu nog meer havens in Santarém, Miritituba en Barcarena. Samen met de werken aan de BR-163 moeten ze de transportkosten omlaag helpen.

Met de nieuwe weg heeft men de kosten al kunnen drukken voor de 2000 kilometer die de vrachtwagens moeten rijden naar de ondertussen verzadigde havens in het zuiden en zuidoosten van het land, zoals Santos, in de deelstaat São Paulo, of Paranaguá, in Paraná. Volgens de Vereniging van Sojaproducenten van Mato Grosso bedraagt de besparing bijna 40 euro per ton vervoerde vracht.

“De uitweg naar de noordelijke havens zoals Santarém betekent concurrentie”, zegt José de Lima, directeur Planning in Santarém. “De BR-163 is daarbij van fundamenteel belang. Het is een export-corridor, die voor het land en voor de regio echt nodig is.” Tegen 2020 zal 20 van de 42 miljoen ton granen die Mato Grosso jaarlijks produceert, langs deze weg geëxporteerd worden. De landbouwbedrijven dromen al van verdere uitbreiding van de corridor, met de bouw van een spoorweg tot Miritituba.

Sociale conflicten

Het succesvolle exportverhaal wordt echter niet door iedereen positief onthaald. Door de enorme groei van de sojateelt in Pará is ook de illegale grondbezetting toegenomen en zijn de grondprijzen gestegen. “De bestrating van de BR-163 heeft de grondmarkt verhit”, zegt Mauricio Torres van de Federale Universiteit van West-Pará (Ufopa). “In een regio waar veel illegaal grondbezit is en geen enkele ruimtelijke ordening bestaat, leidt dit tot sociale- en milieuconflicten.”

Het heeft op zijn beurt de ontbossing in de hand gewerkt. “Men kapt geen bomen voor houtproductie maar om zich op frauduleuze manier grond toe te eigenen.” “Wie ontbost, wordt eigenaar” is een populaire uitdrukking in de streek rond autoweg BR-163. “De ontbossing is een illegaal instrument geworden om zich openbare gronden toe te eigenen.”

Nog meer grootgrondbezit, misdaad, uitbuiting

In 2006 lanceerde de overheid een plan voor de duurzame ontwikkeling van de BR-163, met projecten voor lokale gemeenschappenn, maar “dat is verwaarloosd”, zegt Ufopa-rector Raimunda Nogueira. “Als de gemeenschappen langs de de BR-163 niet worden versterkt, dan zullen ze een ongelooflijke transformatie ondergaan. Zo zal de grondprijs stijgen en zullen de kleine bezitters hun grond verkopen, waardoor het grootgrondbezit nog toeneemt.”

De grootschalige ontbossing begon in de jaren 1980, voor de houtproductie. Dat leidde toen nog niet tot kaalslag, zegt Nogueira, want door zelfvoorzieningslandbouw konden sommige bossen zich herstellen. Maar “toen de grote producenten kwamen, kapten ze de zich herstellende gebieden die nog voor een zeker evenwicht zorgden.” Volgens de rector is op die manier ongeveer 120.000 hectare land in sojaplantages omgezet.

Torres wijst ook op het probleem van de prostitutie, zelfs door minderjarigen. “Eeuwenoude steden in Pará kunnen grote bordelen voor vrachtwagenchauffeurs worden”, waarschuwt hij. De inwoners van Campo Verde, een dorp van 6000 inwoners op 30 kilometer van Miritituba, houden hun hart vast. Het dorp zal terechtkomen op de kruising van de BR-163 met de Trasamazónica, een route van meer dan 4000 kilometer die het hele noorden van Brazilië doorkruist.

“Hier zullen alleen sojatrucks voorbijkomen”, zegt Celeste Ghizone, leider van de gemeenschap. “Men schat dat er gemiddeld 1500 vrachtwagens per dag voorbij zullen komen. Die zullen hier als gekken rijden, zonder te remmen.” Met de geasfalteerde weg zullen ook misdaad en drugs naar het dorp komen, vreest hij.

“Het is belangrijk om te onderstrepen dat de geasfalteerde BR-163 geen lokale infrastructuur is”, zegt Mauricio Torres. “Hij komt er voor de grote sojaproducenten van Mato Grosso. Pará zal niet meer dan een transportcorridor voor soja worden.”

Bron: Soy Boom Revives Amazon Highway