Politie en soldaten werden gemobiliseerd om privé bedrijven en toeristische routes te beschermen. Brede lagen van de begoede stadbewoners werden daardoor gerust gesteld. Maar ondertussen gingen afpersing, roofovervallen op autobussen en moord op arme volkswijkbewoners gewoon door. Die plagen waren zelfs niet aangestipt op het prioriteitenlijstje van de regerende partij. Laat staan de reductie van de armoede in de arme volkswijken van de steden.

Ook in het binnenland kende men gelijkaardige toestanden, alleen veel dramatischer nog. In sommige Maya streken namen de veiligheidsmaatregelen schaamteloos allures aan van contrainsurgentiepraktijken, die de mensen deden terugdenken aan situaties van tijdens het interne gewapend conflict. Militaire controle van gemeenschappen en stadjes werd verscherpt. Gewelddadige ontruimingen van boerenfamilies volgden elkaar op. Daarvoor zetten ze én de officiële én de privé veiligheidsdiensten in. Zowel boerenfamilies die zich verzetten tegen het ontvreemden van hun stuk grond als de gemeenschappen die zich verzetten tegen mijnbouwactiviteiten (denk aan openluchtmijnen en hydro-elektrische centrales die het milieu en hun territorium in gevaar brengen), werden getroffen. De prioriteit van de regering was veiligheid brengen voor de petroleummaatschappijen, de mijnbedrijven, de hydro-elektrische maatschappijen en de agro-business, zoals suikerriet en Afrikaanse Palm.

De voorziening voor de sociale programma’s mislukte, vanwege de corruptie, maar ook omdat gefocust werd op het binnenhalen van kiezers. Het Plan Honger Zero slaagde er niet in om de 49% van de kinderondervoeding naar beneden te halen.

 Corruptie en verontwaardiging

Alles bij elkaar werden dus geen verrassingen ontdekt tijdens de dienstdoende regering. Deze voerde uit wat iedereen, zowel de aanhangers als de oppositie, verwacht hadden. Maar tegen het einde van 2014 en in de loop van 2015 kwamen berichten aan het licht over reusachtige corruptie van regeringsfunctionarissen. Uiteindelijk liepen de lijnen door tot bij de hoogste instanties, met name president Otto Pérez Molina en de vicepresidente Roxana Baldetti. 

Nu is het wel zo dat de corruptie niets nieuws is. Duidelijkheidshalve gaat het niet alleen over oneerlijke individuen, waarvan er weliswaar heel veel rond lopen. En het gaat ook niet alleen over fouten of vergissingen in het dominante politieke systeem. De corruptie is wel degelijk een fundamenteel onderdeel van het heersende systeem. Iedereen weet dat de regeringsfunctionarissen aantreden om zich te verrijken tijdens hun mandaat. En voor bedrijven zijn door hen gesubsidieerde volksvertegenwoordigers een investering. Maar er mag tenminste verwacht worden dat ze een aantal werken uitvoeren. In dit geval was het contrast tussen de verspilling en het vertoon van de functionarissen met de hopeloze situatie van armoede, de crisis in het onder wijs en de gezondheidszorg te choquerend. Het was dan ook niet te verwonderen dat algemene verontwaardiging het land door elkaar schudde.

Wat begon als protest tegen de heersende corruptie, deinde stilaan uit om te komen tot een samensmelting van de meest verschillende sectoren van de maatschappij, met diverse eisen en verwachtingen, met verschillende voorstellen vanaf een staatshervorming tot en met het uitstellen van de nakende algemene verkiezingen.

Er verschenen groepen op het appel van verschillende linkse opvattingen. Daarnaast vertegenwoordigers van het centrum en centrum rechts. Om te komen tot sectoren van uiterst rechts zoals de Vereniging van de Militaire Veteranen (AVEMILGA), de neoliberale Liga Pro-Patria en de Stichting tegen het Terrorisme (onder meer militairen die de genocide loochenen en zich verzetten tegen veroordelingen van oorlogsmisdadigers en militairen die zich schuldig maakten aan schendingen tegen de menselijkheid.) Deze massamobilisatie werd alsmaar sterker en frequenter tot ze uitmondde in het ontslag en het proces tegen de voornoemde mandatarissen en hun directe aanhang.

We kunnen hier spreken van een belangrijk historisch feit zonder weerga. Maar toch kan men niet zomaar beweren dat de bevolking zich nooit eerder op die manier gemobiliseerd heeft om het ontslag van een president te eisen. Bladerend in de geschiedenis treffen we inderdaad de feiten aan die leidden tot het ontslag van president Estrada Cabrera (1920) en van Jorge Ubico (1944) door vooral stedelijke sectoren. Ook kan men niet zeggen dat voor de eerste keer de bevolking massaal de straat op ging om te protesteren. Men mag de talrijke en massale manifestaties van Maya bewegingen en boerenorganisaties zowel tijdens de aftredende regering als bij vorige legislaturen niet over het hoofd zien.  

De vooral stedelijke massa kwam spontaan op straat, met een enorm potentieel aan woede, frustratie en creativiteit, niet georganiseerd, geïnfiltreerd en gemanipuleerd. De traditionele arbeiders-, boeren- en Maya organisaties kregen geen kansen om het volksmisnoegen te kanaliseren. Het protest was veroordeeld om dood te bloeden. De crisis werd opgelost, zoals verwacht, door het politieke systeem dat haar veroorzaakte. Het ontslag van de dienstdoende president en vicepresidente, het aanstellen van een tussentijdse president om de ambtsperiode van de zittende regering te voleindigen en de verkiezingsoverwinning kort nadien van James Morales voor de partij FCN (hoofdzakelijk bemand door militairen en ex-militairen) hebben veel weg van een politiek schaakspel.

‘Clown’

Van een verkiezingsfraude spreken zou te kort door de bocht zijn. Er is eerder sprake van een herschikking van de verschillende machtsblokken, nadat gedurende een ogenblik radicale veranderingen het dominante politieke systeem bedreigden. De heersende groepen slaagden er perfect in om de publieke opinie te manipuleren. Ze misleidden degenen die beslisten om in het kiessysteem te blijven geloven en naar de stembus te gaan, hetzij om eens een nieuw beleid in het zadel te helpen, hetzij als verzet tegen het spookbeeld van het communisme, dat in de ogen van velen vertegenwoordigd werd door de sociaaldemocratische partij UNE en haar kandidaat Sandra Torres.

 Op een min of meer lichtzinnige wijze wordt zowel door links als rechts hilarisch omgesprongen met de figuur van de overwinnaar in de verkiezingen van september en oktober. 

James Morales wordt versleten als een ‘clown,’ een ‘geïmproviseerde president’ of  ‘iemand die bij toeval aan de macht kwam.’ Morales heeft inderdaad geacteerd in verschillende tv-programma’s en produceerde meerdere komedies. Maar men vergeet dat hij een universitaire opleiding in economie en veiligheid genoten heeft. Daarnaast heeft hij politieke en vriendschappelijke banden met leden van AVEMILGUA, met de Stichting tegen het Terrorisme en andere gelijkaardige groepen.

 Door de corruptieschandalen liep Partido Patriota, de regerende partij van Otto Pérez Molina zo goed als leeg. Tegelijk liep de partij FCN, vol. Regelrechte communicerende vaten. Inderdaad de nieuwe machthebber Morales vertegenwoordigt in de grond hetzelfde als de vorige, ex-generaal Pérez Molina. Het heersend machtssysteem zal wellicht onversneden voortgezet worden. Dit is nu al te merken bij het vergelijken van de toespraken van de kersvers gekozen met die van de afgezette president. Dat discours is neoliberaal op economisch vlak en neoconservatief op politiek vlak.