Het boek dat Walter Lotens schreef, samen met oud-medewerker van Elcker-Ik Stefaan Vermeulen, heeft meerdere rode draden. Vooreerst volgen we de weg die de auteur aflegt om, na het zien van een reportage over 40 jaar Elcker-Ik, een boek te maken over dit Antwerps vormings- en actiecentrum, dat broertjes en zusjes kreeg in Brugge, Leuven, Mechelen, Turnhout… Het begint met de bij Amsab bewaarde archieven en wordt aangevuld met gesprekken met een veertigtal oud-medewerkers van Elcker-Ik. Gesprekken die inkijk geven in nog meer archieven, maar ook nog meer vragen opleveren dan die waarmee de interviewer vertrokken is.

De tweede rode draad is de nationale en internationale context als achtergrond bij het denken en handelen van Elcker-Ik. Omstreeks 1970 zijn er niet alleen de priesters ‘met een hoek af’ Flor Fischer en Hugo Ongena die in de Consciencestraat in Antwerpen een huis huren waar beetje bij beetje een actie- en vormingscentrum uit zal groeien. Het eerste nummer van het progressieve weekblad Vrijdag – met redacteurs als Paul Goossens en Walter De Bock – rolt van de persen, de latere onderzoeksjournalist Hugo Gijsels opent als jonge gewetensbezwaarde de eerste Wereldwinkel in Antwerpen, het vormingstheater van Marianne Van Kerckhoven Het Trojaanse Paard wordt opgericht, de daaropvolgende jaren gevolgd door Vuile Mong (nadien: Vuile Mong en de Vieze Gasten) en de Internationale Nieuwe Scène die het legendarische Mistero Buffo op de planken brengt in Vlaanderen… Walter Lotens schetst zo achtereenvolgens de periodes 1968-1979, 1979-1989, 1989-2003 en 2004-2015.

Derde rode draad is natuurlijk de geschiedenis van Elcker-Ik in elk van die tijdsvakken, met de nadruk op de Antwerpse vestiging. Het moederhuis waaruit tal van initiatieven zijn ontstaan. Vaak weet men tegenwoordig niet eens dat ze ontstaan zijn vanuit Elcker-Ik. Zoals de Kringwinkels bijvoorbeeld, of Vitamine W dat in 2000 van naam veranderde in Levanto en nu 500 mensen tewerkstelt en jaarlijks bijna 2.000 langdurige werklozen begeleidt. Het startte allemaal met ‘politiserend vormingswerk’: via vorming inzicht verschaffen en daar sociale actie aan koppelen. In deze en in omgekeerde volgorde. En dat op zeer uiteenlopende terreinen: van gehandicapten en bijzondere jeugdzorg, over tweedekansonderwijs en de combinatie van arbeid met milieu, tot vrouwenemancipatie en internationale solidariteit.

Vanuit Elcker-Ik ontstond ook VAKA (Vlaams Aktiekomitee tegen Atoomwapens) dat bij een eerste betoging op 9 december 1979 (in een striemende regen, we herinneren het ons nog goed) 50.000 mensen bijeenbracht, om uiteindelijk op 23 oktober 1983 met 400.000 mensen in Brussel te protesteren tegen de komst van kernraketten. De VAKA-contacten waren handig om begin jaren negentig de omslag te maken naar de antiracistische beweging Hand in Hand waarmee begin dat nieuw decennium opnieuw honderdduizenden mensen actie voerden. Maar voor het zover is, moet Elcker-Ik zich ontwikkelen als een lerende organisatie. Met het basissocialisme als doel houdt dat in dat iedereen in de organisatie (in theorie) evenveel zeggenschap heeft, dat iedereen (ongeacht diploma en taak) aan hetzelfde loon werkt, en dat dit spanningen oproept als Elcker-Ik zich stilaan conformeert naar de eisen van de subsidiërende overheid.

Na de zoveelste schaalvergroting opgelegd door de overheid, waarmee de laatste betaalde vormingsmedewerkers van Elcker-Ik naar VormingPlus vertrekken, draait Elcker-Ik in Antwerpen, nu in de Breughelstraat, quasi enkel nog op vrijwilligers. Enerzijds volgt een indrukwekkend aantal anderstalige nieuwkomers er lessen Nederlands bij gebrek aan plaats bij de door de Vlaamse en Antwerpse overheid gesubsidieerde cursussen Nederlands als tweede taal. Anderzijds zijn er infoavonden en cursussen met als lesgevers onder andere (we bladeren even door de herfstbrochure 2015) uitgever Harold Polis, onderzoeksjournalist Lars Bové, antropoloog Johan Leman, professor emeritus Rik Pinxten… 

Het is nu wel vooral een publiek “met een zekere leeftijd” dat de lezingen volgt, niet meer het ‘jonge geweld’ zoals in de voorgaande jaren. Maar Elcker-Ik blijft ook kantoor- en vergaderruimte ter beschikking stellen van actiegroepen en verenigingen, en de combinatie actie en vorming heeft school gemaakt. stRaten-generaal kon het draagvlak voor haar ideeën over de mobiliteit in en om Antwerpen vergroten door in de meest diverse kringen infoavonden te verzorgen. Ringland heeft dit jaar tientallen vrijwilligers gerekruteerd om via infomomenten in de regio’s rond Antwerpen steun te verwerven voor het idee van de overkapping van de ring en de gescheiden verkeersstromen rond Antwerpen. En bij Hart boven Hard heeft men van ‘kennis delen’ een werkpunt gemaakt. 

Na 240 bladzijden broodnodige lectuur krijgen we in Elcker-Ik, 45 jaar sociale actie bijna vijftig bladzijden foto’s van medewerkers en memorabele momenten in de loop der jaren, en vooral affiches om de activiteiten aan te kondigen. Waarna nog eens twaalf mensen hun reflecties over verleden en toekomst geven: van Agalev/Groen-coryfeeën Mieke Vogels en Jos Geysels, over vakbondsman Ferre Wyckmans en minister van staat/hoogleraar Frank Vandenbroucke (een bijdrage heel to the point), tot de huidige actievoerders Manu Claeys (stRaten-generaal) en Wouter Hillaert (Hart boven Hard).

Terwijl uw recensent de huidige sociale en politieke actualiteit toch al ettelijke jaren volgt, en enigszins vertrouwd is met overheidsadministratie en sociale organisaties, was het voor hem verrassend te zien hoeveel ‘bekende’ personen hun engagement eerst getoond hebben bij Elcker-Ik. Als vrijwilliger, gewetensbezwaarde of in een ander statuut. De kiem van hun engagement lag blijkbaar daar. Met Walter Lotens en Stefaan Vermeulen werden de juiste auteurs aangetrokken om deze boeiende maar ook complexe geschiedenis, tegen de achtergrond van een wisselende tijdsgeest, in beeld te brengen.

‘Elcker-Ik, 45 jaar sociale actie’ van Walter Lotens, met medewerking van Stefaan Vermeulen, Uitgeverij Pelckmans

Deze tekst verscheen reeds op www.aff.be