Vluchtelingen op het perron in Gevgelija, Macedonië (Foto: Brecht de Vleeschauwer)
Opinie -

De vluchtelingen-problematiek: over vluchtende politici

De vluchtelingenproblematiek eist al een tijd de volle aandacht op. Opmerkelijk daarbij is het contrast in houding tussen de vluchtelingen en de (Europese) politici. Immers, daar waar de vluchtelingen een ongeziene verbetenheid tonen om de vesting open te breken die rond Europa is opgetrokken, blijven politici aarzelen en worden een aantal initiatieven verdedigd waarvan het een al humaner dan het ander kan worden geduid.

vrijdag 21 augustus 2015 11:49
Spread the love

Nochtans
zouden die weifelende politici dezelfde verbetenheid aan de dag
moeten leggen. Ook zij zouden jusqu’au bout moeten gaan. Als
het erom gaat een humanitaire ramp te vermijden, is de morele en
politieke calculatie dan niet snel gemaakt? Wat voor een gastheer is
Europa eigenlijk als het een hek optrekt of de deur sluit met als
gevolg dat diegene die aanklopt een quasi gewisse dood sterft?

Het
is hier dat we kunnen verwijzen naar het werk van de Franse filosoof
Jacques Derrida. In een tekst uit 1997 maakt hij een onderscheid
tussen twee vormen van gastvrijheid. Enerzijds is er de gastvrijheid
van bezoek en anderzijds is er de gastvrijheid van de uitnodiging.

De
eerste vorm is een ethische vorm van gastvrijheid gezien ze verwijst
naar een onvoorwaardelijke, categorische eis om de vreemdeling, in
het bijzonder de immigrant, balling, vluchteling, gedeporteerde,
uitgewezene, staatloze, papierloze zonder voorwaarden en met open
armen te ontvangen. Derrida spreekt in dit verband over een ‘zuivere
gastvrijheid’ en zelfs over een ‘Messiaanse openheid’ voor de
toekomst gezien men zich openstelt voor de absolute verrassing die
gepaard gaat met de komst van de ander.

De tweede vorm verwijst naar
een eerder politieke en juridische vorm van gastvrijheid. Hier
verschijnt de gastvrijheid in de meer gangbare betekenis van het
woord waarbij de ander eerst wordt gecontroleerd en slechts wordt
ontvangen binnen bepaalde grenzen, wetten en afspraken.

Nu
lijkt het op het eerste zicht moeilijk om deze twee vormen van
gastvrijheid met elkaar te verzoenen gezien er tussen de beide een
voortdurende spanning bestaat. Zie hier de weifelende politici. We
kunnen ze toch niet allemaal opvangen? Het zijn er zoveel! Wie gaat
de opvang betalen? Wat dragen die vluchtelingen eigenlijk bij? etc.

Nochtans stelt Derrida dat de beide vormen van gastvrijheid
onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. De onvoorwaardelijke eis van
gastvrijheid moet immers als een oriëntatiepunt voor de wet- en
regelgeving fungeren. Of nog, de categorische en onveranderlijke –
in de terminologie van Derrida: niet-deconstrueerbare – eis van de
gastvrijheid kan de voorwaardelijke gastvrijheid veranderen doordat
het enerzijds de aanzet kan geven tot nieuwe politieke antwoorden op
de vraag naar de mogelijke ontvangst van de ander en anderzijds de
burgers kan aanspreken zodat ook zij hun politieke en humanitaire
verantwoordelijkheden opnemen. Zo beschouwd dienen de controlewetten
over de immigratie niet alleen om het ‘excessieve element’ van de
onvoorwaardelijke gastvrijheid in te perken, maar tegelijk ook om die
absolute gastvrijheid mogelijk te maken.

Uit hoofde van de zuivere
gastvrijheid dienen dus de best mogelijke afspraken te worden gemaakt
en de meest rechtvaardige wetgeving te worden nagestreefd.

Ook
bij Immanuel Kant lezen we iets soortgelijks wanneer hij aangeeft dat
de ‘morele politicus’ niet zwicht voor machtsoverwegingen over
nut en eigen voordeel. Hij bewijst daarentegen voortdurend eer aan de
moraal, ook als dat betekent dat de heersende macht grote offers moet
maken.

Realistisch is te denken dat de politicus niet meteen voor de
moraal zal knielen. Echter, hij hoort wel steeds het recht van mensen
als heilig te beschouwen. Bij conflict tussen politieke consideraties
en morele plichten, bedient de ‘morele politicus’ zich dus van
die laatste om de knoop door te hakken. De god van de moraal, om Kant
te parafraseren, wijkt nu eenmaal niet voor de god van de macht.

Als Europa dus wordt geconfronteerd met mensen die aangeven dat ze
bereid zijn te sterven onder het credo ‘la vie est ailleurs!’,
dan dient zij zich vooreerst aan dat excessieve element van de
vluchtelingen te spiegelen. Onder de vorm van een zwaarwegende
politieke calculatie mag zij daar niet voor vluchten. Sterker nog,
rechtvaardigheid veronderstelt net dat het recht en de berekening
(hoeveel vluchtelingen? Wat dragen ze bij? Hoeveel kost de opvang
ons? etc.) niet moeten worden gevolgd, maar even moeten worden
opgeschort teneinde die opnieuw en onder een andere vorm te
installeren. De rechtvaardigheid van de absolute gastvrijheid moet
daar dan als uitgangspunt voor dienen. Als Europa immers beperkingen
oplegt, op grond waarvan doet zij dit dan?

Wie over de historische
grens heen kijkt, die merkt snel dat de beperkingen elke fundamentele
grond ontberen omdat elke omlijning van de natiestaat in laatste zin
betrekkelijk arbitrair is – dat wil zeggen het product van
historisch, geografisch en klimatologisch toeval, oorlog en veel
politiek getouwtrek. Het is dit toeval dat de ene omtovert tot
vluchteling en gast en de ander tot gastheer. Toeval en pech zijn
echter zelden goede criteria op basis waarvan een sterk onderscheid
kan worden getolereerd. Eerder is het omgekeerde het geval: toeval en
pech zouden net de basis moeten zijn voor een doortastend egalitair
(mondiaal) en gastvrij beleid.

Waarmee
de vluchtelingenproblematiek ons confronteert is onze onwil om echt
gastvrij te zijn en om ons te verplaatsen in de natte schoenen van de
vluchteling wiens lot hem, vaak in gammele bootjes, tot bij ons
bracht. Zo beschouwd zijn zij die aarzelen en zich in allerhande
bochten wringen om het fort te verdedigen misschien de échte
vluchtelingen. Immers, terwijl sommigen in hun vlucht tot het
uiterste gaan, verzaken anderen aan het appel tot gastvrijheid en
vluchten zij in de passiviteit van de calculatie.

François
Levrau is Doctor in de Sociale Wetenschappen en verbonden aan de
Universiteit Antwerpen.

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!