Het
is de logica zelve: leven in een geweldadige, onzekere context kan
angst, posttraumatische stress, depressie en zelfs psychose
veroorzaken. Maar psychiatrische zorg in een conflictgebied krijgt
aandacht, zoals van Artsen Zonder Vakantie, laat de documentaire
zien. Andere regio’s hebben daar minder geluk mee en raken in de
vergetelheid. Oost-Congo is zeker niet het enige geval waar
gebrekkige of onvoldoende zorg opgevangen wordt door traditionele
genezers en priesters. Ook Afrikaanse landen, zoals Oeganda, die
internationaal geprezen zijn voor hun ontwikkeling, kampen met
deze problemen. Een illustratie van
psychiatrische zorg in Noord-Oeganda, een gemarginaliseerde
postconflictregio.

Kony
2015

Psychische
problemen in Gulu district, Noord-Oeganda, komen acht jaar na de
bloedige burgeroorlog tegen Kony’s rebellenleger nog steeds
veel voor. Het Noorden van Oeganda, en meer bepaald Acholiland,
was twintig jaar lang het toneel van een allesverwoestend conflict. In
deze regio vocht het Oegandese overheidsleger jarenlang tegen de
rebellen van het Verzetsleger van de Heer. De bevolking in het
noorden, “de Acholi”, werd de dupe van dit conflict, in die zin
dat ze de wreedheden van zowel het regeringleger als de rebellen
moest verdragen. Die wreedheden bestonden vooral uit het plunderen van
vee, seksueel geweld, gedwongen ontheemding, ontvoering en rekrutering
van adolescenten en willekeurige moord. Allesverwoestend geweld dus,
niet enkel materieel maar vooral psychologisch. Helaas is het
conflict al een aantal jaar voorbij waardoor het onze aandacht heeft
verloren.

Het
spreekt voor zich dat twintig jaar wreedheid heel wat traumatische
ervaringen met zich mee brengt. Nu is er al acht jaar “vrede” en
de Acholi staan voor een periode van rehabilitatie en reconstructie.
Deze getraumatiseerde bevolking moet nu proberen omgaan met zijn
oorlogservaringen en opnieuw een samenleving opbouwen zij aan zij met
de personen die deze wreedheden pleegden, hetzij voormalige
regeringssoldaten, hetzij teruggekeerde rebellen die amnestie kregen
van de regering.

Geestelijke
gezondheidszorg?

Het voorzien van diensten, zoals geestelijke gezondheidszorg, is
normaal gezien de taak van de overheid. De Oegandese regering
heeft Acholiland echter steeds gezien als een regio die de rebellen
onvoorwaardelijk steunde. Daardoor is weinig budget naar
voorzieningen en diensten gegaan, des te meer naar het militaire
apparaat. Geestelijke gezondheidszorg werd vanaf eind jaren negentig
en begin jaren 2000 voornamelijk ingericht door talloze ngo’s, die een
westerse visie op psychische problemen predikten. Veel mensen op het
platteland raadpleegden liever een traditionele genezer, die hun
symptomen tenminste op een begrijpelijke en cultureel sensitieve
manier kon uitleggen. Traditionele genezers zijn dan ook veel
toegankelijker en groter in aantal dan ngo’s of professionele
hulpverleners.

In
2014 zijn de meeste ngo’s weggetrokken naar dringender
conflictsituaties, zoals in Zuid-Soedan, terwijl de overblijvende
organisaties trachten genoeg fondsen vast te krijgen teneinde hun
werking verder te zetten. Velen zetten in op onder meer lokale
supportgroups; mensen die hetzelfde hebben meegemaakt
ondersteunen elkaar. Dit zou zowel het sociale weefsel weer moeten
opbouwen als de leegte in formeel georganiseerde zorg moeten
opvangen. Mooie woorden voor: men moet zichzelf maar behelpen.

De
overheid heeft wel enige moeite gedaan om te voorzien in geestelijke
gezondheidszorg. Er is een beleid opgesteld dat er op papier mooi
uitziet maar in praktijk amper de standaard haalt. Zo heeft men een
Mental Health Unit opgericht in het regionale hospitaal van
Gulu, een afdeling die moet voorzien in zorg voor een regio bijna zo
groot als België. De gedecentraliseerde Health Centers op het
platteland krijgen nu eenmaal niet het beloofde budget en kunnen geen
psychiatrische zorg bieden. De Mental Health Unit zet vooral
in op behandeling met psychotrope medicatie (lees: pillen geven)
wegens een tekort aan getraind personeel in psychotherapie. In het
Noorden van het land is er bijvoorbeeld geen enkele klinische
psycholoog en het aantal psychiaters is op één hand te tellen.
Omdat de overheid mentale gezondheid niet ziet als een prioriteit en
vanwege een hoge prevalentie van corruptie, blijft budget en
opleiding op elk niveau een groot probleem.

Zelfmedicatie
en traditionele gebruiken

Met
het wegtrekken van ngo’s en onvoldoende voorziening vanuit de
overheid, is het duidelijk dat er een leegte ontstaan is in het
voorzien van geestelijke gezondheidszorg. De opvang die beide
instanties geven is simpelweg onvoldoende voor alle mensen met
mentale problemen in Gulu district. Niet voor niets is er zoveel alcohol-
en drugsmisbruik. Een “manier van omgaan met …”, zelfmedicatie dus.

Mensen
met mentale problemen proberen het zelf op te lossen (vaak op een
destructieve manier) of gaan hoopvol luisteren bij de priester of
traditionele genezer. In de documentaire van Leslie Hodge krijgen we
een zeer negatief beeld van deze traditionele genezers. Ze
binden “gekken” vast of vragen veel geld voor hun behandeling. Er doen zelfs verhalen de ronde over seksueel misbruik. Maar, zoals
Leslie Hodge zelf in haar opiniestuk op deredactie.be nuanceert,
er zijn ook positieve aspecten aan behandeling door een traditioneel
genezer. Vaak zijn het lokale personen die veel vertrouwen genieten bij de gemeenschap. De grote kennis van kruiden en hun werking wordt
van generatie op generatie doorgegeven en ze onderhouden een goed
contact met de geestenwereld. Geesten van overleden personen blijven
heel belangrijk in de kosmologie van Afrikaanse gemeenschappen.

Naast
deze genezers, die hun beroep in eer en geweten proberen uit te
oefenen, bestaan er dus kwakzalvers die er hoogst bedenkelijke
praktijken op nahouden. Helaas heeft de overheid in Oeganda, ondanks
een certificatiesysteem, weinig controle over het werk van
traditionele genezers en kunnen ze schadelijke praktijken amper
tegenhouden.

De
christelijke genezing

Ten
tijde van de kolonisatie kwamen ook missionarissen in groten getale
naar het Afrikaanse continent. De katholieke kerk en andere
christelijke stromingen hebben enorm aan invloed gewonnen. Ook in de
stedelijke gebieden van Acholiland is de christelijke gemeenschap de
laatste decennia erg uitgebreid. Zij trachten, net zoals de
traditionele genezer, de slechte geest (“de duivel” volgens het
christendom) als oorzaak van alle kwaad uit te drijven.

Deze
sterk katholiek georiënteerde gemeenschap heeft er de jongste jaren
echter een concurrent bij gekregen, de Born-Again, die we
allemaal kennen van hun conservatieve antihomoseksuele propaganda.
De Born-Again-kerken, met verschillende subdivisies als de
pentecostal church of de life line ministries, worden geregeld aangewezen als “mushroom churches” vanwege hun
sterke expansie in de stad Gulu.

Opvallend is dat veel van deze kerken zich bestempelen als “bringing
healing and hope” of “the church of salvation and
healing”, waarbij ze sterk inspelen op de nood aan healing
en sense of belonging bij de lokale getraumatiseerde
bevolking. Ook over deze nieuwere kerken heeft de overheid, ondanks een
certificatiesysteem, weinig controle. Als zij de nieuwe grote
dienstverlener worden in Noord-Oeganda, met weinig supervisie van de
overheid, zou hun bijzonder conservatieve agenda een grote invloed
kunnen hebben op alle aspecten van de plaatselijke samenleving.

Het
geloof in genezing door zo’n traditionele genezer of priester kan
ons vreemd in de oren klinken. Toch is geloof een belangrijke factor
bij genezing van psychische problemen. Wij geloven vooral in de
wetenschap. Maar ook bij ons in België bestaat er een pluralisme aan
behandelvormen: moderne wetenschap en best practices,
accupunctuur, mindfulness, yoga, hypnose, spiritualiteit,
homeopathie, etc. Het idee dat één model standaard op iedereen
toepasbaar is, mogen we een illusie noemen.

Amper
hoop

Laat
het duidelijk zijn dat in Oeganda de overheid onvoldoende voorziet in
kwalitatieve geestelijke gezondheidszorg voor een bevolking waar het aantal gevallen van trauma en andere psychische problemen torenhoog is.
Tijdens het conflict lieten ze het werk liever over aan ngo’s waardoor
ze zelf geen investering hoefden te doen in het gemarginaliseerde
Noorden. Nu de ngo’s wegtrekken, krijgen de traditionele genezers en
kerken, vooral de Born-Again, meer invloed en hebben ze
plannen om nog uit te breiden. Traditionele genezing en geloof in God
blijft voor velen op het platteland nog steeds de beste en meest
toegankelijke optie.

De
inwoners van Acholiland schrijven ook absoluut geen accountability
of verantwoordelijkheid toe aan hun overheid. Zij hebben amper hoop
dat er in de toekomst iets zal veranderen door blijvende corruptie,
tribalisme en nepotisme.

Wereldwijd
probleem

Toegang
tot kwalitatieve psychische gezondheidszorg is een universeel
mensenrecht. Niet enkel in Oost-Congo, een “hopeloos
conflictgebied”, maar ook in landen zoals Oeganda, jarenlang
geprezen en gesteund door het Westen, zijn schendingen van dat
mensenrecht te observeren. Een goed jaar geleden, in januari 2014,
kregen we eveneens in Vranckx een documentaire te zien over de
schrijnende toestand van psychiatrische zorg in Mexico.
Psychiatrische patiënten worden er vastgebonden en aan hun lot
overgelaten.

Nog
niet zo lang geleden werden ook in België psychiatrische patiënten
vastgeketend of opgesloten in een instelling, ver weg van de bewoonde
(beschaafde) wereld. Pas in de jaren ’70 maakten we de beweging om
het zorgaanbod beter aan te passen aan de behoeften van de persoon,
waarbij we die voor het eerst als “mens met rechten” gingen
beschouwen.

Het
is de wereldwijde blindheid (of desinteresse?) voor deze groep mensen
die in de weg staat om structurele opvang te voorzien. De lage
prioriteit die overheden vaak aan het thema geven, zorgt er in Afrika
voor dat traditionele genezers en priesters vrij spel hebben, soms
met kwalijke gevolgen. Maar ook de internationale gemeenschap zet dit
thema amper op de ontwikkelingsagenda, ondanks enkele dappere
pogingen van de World Health Organisation. Op zijn minst een gedeelde
verantwoordelijkheid.