Met grote interesse las ik het stuk Charlie ben ik niet van Yasmina Akhandaf op deze webstek. Zij haalt
terecht aan dat het al te makkelijk is om nu de kaart te trekken van de vrije
meningsuiting. Eveneens terecht verwijst ze naar een pervers economisch systeem
dat we niet mogen vergeten wanneer we analyses willen maken over de fundamenten
van “onze” maatschappij en zeker wanneer deze met de voeten getreden worden. De
grote tegenstelling hier is niet zozeer die tussen de verdedigers van het vrije
woord en zij die het vrije woord willen verbieden, maar is gelegen in het
verschil tussen zij die vrij kunnen spreken en zij die dat niet mogen of
kunnen.

Opdat een ideaal als het vrije woord effectief enige waarde
of waarheid zou kunnen bevatten, moet voldaan worden aan haar premisse: het woord
moet effectief vrij zijn. Onze samenleving heeft vele merites. Eentje daarvan
is op zijn minst de emancipatie van het spreken. Er zijn een aantal dingen met zo
veel meer gemak uitspreekbaar en bespreekbaar zijn dan pakweg 50 jaar terug. Jawel,
als er iets is wat deze (en of het de onze is of niet laat ik dan nog in het
midden) samenleving op haar conto mag schrijven, is precies het streven naar
dat vrije woord. Maar daar blijft het bij. Het is een streven, geen
feitelijkheid of gegevenheid. De utopist van deze samenleving zal daarom
aanhalen dat de gruwelen in Parijs een aanslag zijn ten opzichte van de
vrijheid van meningsuiting. Hij (of misschien beter in dit geval: zij) die iets
meer stilstaat bij diegenen die die zogezegde verworvenheden van die
samenleving nog niet mogen genieten, beseft dat het hier over niet meer dan een
ideaal gaat. Of nog beter, gegeven het economische onevenwicht: over een
luxegoed. Akhandafs genuanceerde pleidooi laat op doordachte wijze de plaats in de
samenleving zien van hen die claimen Charlie te zijn en hoe die samenleving
omgaat met hen die dat niet doen.

Wat echter iets minder genuanceerd is in haar tekst, is het
tekort aan handelingspotentieel dat zij lijkt toe te schrijven aan een hele
bevolkingsgroep. Of anders gesteld: ze lijkt het zwaartepunt te leggen bij de
opvatting dat het de samenleving is die ervoor zorgt dat mensen worden aangezet
tot extremistische gedachtes en daden. Hoewel ze in haar laatste paragraaf
aangeeft dat het aan elke persoon zelf is om om te gaan met de vervreemding van
de samenleving, lijkt ze die subjectiviteit een ondergeschikte positie toe te
schrijven aan een schuldige maatschappij. Uiteraard is de maatschappij schuldig
aan vervreemding, maar dat kan toch moeilijk de scherprechter zijn van het
handelen van mensen? En over welke maatschappij gaat het hier? Bestaat er dan
een maatschappij die niemand duwt in de richting van vervreemding (en nee, dit
is verre van een utilitaristische overweging)?

Akhandaf lijkt impliciet een idee van een samenleving te
vooronderstellen die mensen niet drijft tot het maken van “verkeerde keuzes”. Dat
lijkt een samenleving te zijn waarin mensen zich niet hoeven te verantwoorden,
een samenleving die hoger staat dan het individuele handelingspotentiaal van haar
leden. Maar daarmee lijkt haar idee van een samenleving wat in dezelfde val te
trappen als die van de samenlevingsutopie die ze net wil bekritiseren.

Uiteraard is niemand Charlie (en zeker zij niet die niet vrij
kunnen spreken). Het is goed dat Akhandaf ons deze nuance bijbrengt. Haar
vervreemding van de Charlie-gemeenschap is iets wat we op een of andere manier allemaal
delen. In die zin is onze gemeenschap, datgene wat we samen delen, niet zozeer gekenmerkt
door het fundament van vrije meningsuiting of de aanval daarop, maar precies in
de vervreemding ervan. Het is in de vervreemding van het ideaal (of de aanval
daarop) dat onze samenleving gelegen is: we zijn allemaal Charlie en we zijn
het tegelijkertijd niet. Waar het om gaat is niet zozeer de naam of het woord,
maar om hoe we in concreto omgaan met elkaar.