De
exacte cijfers kennen we (nog) niet, maar zeker is wel dat het hoger
onderwijs het binnenkort met een pak minder zal moeten doen. Dat
budgettaire gat dient vervolgens dichtgereden te worden met hogere
inschrijvingsgelden. Het hoger onderwijs wordt met andere woorden
opnieuw een beetje minder publiek. Ziedaar de kern van ons
maatschappelijk bestel: terwijl winsten meer dan ooit geprivatiseerd
zijn (elk voor zich), worden de lasten – het woord alleen al! –
steeds nadrukkelijker gesocialiseerd, en dus op de samenleving
afgewimpeld.

Ik
schrijf op dit moment aan een visitatierapport voor diezelfde Vlaamse
overheid. In de instructies die me door de diverse instanties
aangereikt worden, bots ik op woorden als ‘efficiëntie’, ‘marcrodoelmatigheid’, ‘studierendement’, ‘jaaractieplan’, ‘competentiebeleid’, ‘competentie-portefeuille’, ‘zelfevaluatie’, ‘arbeidsmarktgerichtheid’, ‘welbevindingscurve’, ‘bevraging’, ‘output’, ‘leerresultaten’, ‘human
resources management’ –
de lijst is lachwekkend eindeloos, mijn resistentievermogen is dat
helaas niet.

Geen van die woorden heeft iets te maken met de zorgen
en verlangens die docenten en studenten delen: bijdragen aan
inspirerend en prikkelend onderwijs waarin kennis en vaardigheden
niet altijd onmiddellijk en meetbaar nut hebben, maar dat van elk van
ons wel een rijker, voller mens,
ja zelfs burger
zal maken. En die ambitie staat haaks op het efficiëntie-denken dat
thans tal van maatschappelijke sectoren terroriseert en zelfs
wezenlijk verlamt.

Die
kwalijke evolutie is uiteraard niet de verantwoordelijkheid van de
nieuwe Vlaamse regering. De baarlijke duivel heet wat mij betreft
Bologna. Sinds de invoering van Bologna heeft een uniformiserend
marktdenken het volledige hoger onderwijs in zijn greep. Hogescholen
en universiteiten kwamen terecht in een snoeiharde productie- en
competitielogica met een blinde obsessie voor een zo hoog mogelijk
output.
En die output
moet zo efficiënt en zo snel als mogelijk geleverd worden.

De
overheid verwacht een duidelijke return-on-investment
(nog zo’n woord!).
Die return moet strikt kwantificeerbaar zijn (aantal diploma’s, een
zo kort mogelijk studietraject, aantal publicaties, aantal studenten
per vierkante meter infrastructuur en ga zo maar door). En dus moet
er gemeten worden en hebben we een uitgebreid overhead-apparaat nodig
dat instaat voor al die monitoring,
terwijl de kernactoren – studenten en docenten – hun leer- en
doceertijd verkwanselen met het verzamelen van bewijslast.

Vooral
in Vlaanderen, zowat de enige regio ter wereld waar je al na drie
jaar Bachelor en na een bijkomend jaar Master wordt (we zijn
blijkbaar sneller dan alle andere Europese landen samen), zijn we
kampioenen van dit soort efficiëntiedenken. Hoe minder tijd en geld
een leerproces kost, hoe beter! En hoe meer men de mond vol heeft
over kwaliteitszorg, hoe weinig men wezenlijk
geïnteresseerd is in de kwaliteit van ons hoger onderwijs. Met
begrippen als ‘excellentie’ en ‘innovatie’ als ultieme dooddoeners.

En zo
is het (hoger) onderwijs in een onmogelijke spagaat terecht gekomen:
een loodzwaar overhead-apparaat
staat in voor de disciplinering en monitoring van studenten en
docenten en drijft ons paradoxaal genoeg steeds verder weg van de
echte kerntaak: onze jongeren opleiden tot kritische burgers die hun
specifieke kennis en vaardigheden kunnen inzetten op een manier die
hun eigen particuliere belang overstijgt. De huidige besparingswoede
maar vooral de argumenten waarmee die besparingen doorgevoerd worden,
zullen dat probleem alleen maar vergroten.

De
kloof tussen het discours over het onderwijs vandaag (innovatie! excellentie! out of the box! project!) en de realiteit op de
werkvloer is groter dan ooit. Pijnlijker nog, docenten en studenten
hebben het laten gebeuren: ze zijn de gevangenen geworden van de
modieuze Newspeak die
ze zelf gretig hanteren en zijn, bovenal, al lang geen eigenaar meer
van hun eigen biotoop.

Meer dan ooit heeft het onderwijs nood aan een
daadwerkelijk kritische
ingesteldheid, die
niet alleen dat dominante discours benoemt maar ook ontmaskert. Enkel
zo kunnen studenten en docenten opnieuw het eigenaarschap opeisen van
hun eigen werkomgeving. Docenten moeten vechten voor die omgeving en
mogen dat werk niet langer uit handen geven of ‘outsourcen’. Ze
moeten die verantwoordelijkheid ten volle nemen, zonder zich daarbij
te laten sussen door de illusie van interne democratie of
medezeggenschap, om zo opnieuw de parameters te bepalen waarbinnen
‘geleerd’ en ‘geoefend’ wordt. Ze moeten de faciliterende
centrale diensten dwingen (opnieuw) faciliterend te werken, in
functie van hun particuliere agenda, om hun specifieke biotoop te
vrijwaren.

Daarom zullen hogescholen en universiteiten, en vooral
kunstscholen, bewust onmodieus moeten en durven zijn, uit de tijd en
tegen de tijd. Enkel zo kan een school opnieuw zijn wat ze
etymologisch is: vrije
tijd.

Daarom
moet het onderwijs expliciet ideologisch worden. Het hele apparaat
waarbinnen het hoger onderwijs functioneert is immers zelf
ideologisch. Woorden als ‘kwaliteit’, ‘output’,
‘ondernemerschap’, ‘evidence-based policy’ hebben wel
degelijk een ideologische signatuur, ook al wordt die steevast
verborgen achter een moeilijk te ontkrachten aura van neutraliteit.
Het enige mogelijke antwoord op die schijnbare
neutraliteit kan alleen maar ideologisch en dus politiek van aard
zijn.

En,
nogmaals, hiervoor is de
huidige Vlaamse regering niet zelf verantwoordelijk.
Erger nog, het waren
grotendeels socialistische onderwijsministers die het hoger onderwijs
op neoliberale leest geschoeid hebben. De
geplande verhoging van het inschrijvingsgeld
is echter wél symptomatisch voor de maatschappijvisie van deze
nieuwe Vlaamse regering, een maatschappij waarin toegang tot kennis
en expertise steeds nadrukkelijker bepaald zal worden door
economische parameters.

Daarom
deze oproep aan alle mogelijke actoren: bevrijd ons onderwijs van het
economische efficiëntiediscours. Stop met turven en meten, ga voor
echte kwaliteit. Houd het hoger onderwijs fundamenteel toegankelijk
voor iedereen maar geef aan universiteiten en (kunst)hogescholen de
vrijheid en de autonomie om écht veeleisend zijn, om écht bekommerd
te zijn om de kwaliteit van het eigen onderwijs en onderzoek. En
vooral: laat het onderwijs opnieuw ‘tijd’ zijn.

Laat ons ophouden
studenten te reduceren tot boekhouders van hun eigen
competentie-portefeuille. Laat onderwijs opnieuw écht vormend zijn.
Neem uw verantwoordelijkheid. Reclaim your school! En durf échte
excellentie te stimuleren, niet met besparingen, maar met vertrouwen,
vanuit het belang dat een publieke overheid kan en moet hechten aan
onderwijs.