Ay?e
Kulin (1941) (zeg ‘Aajsje Koelin’) debuteerde in 1984 met een bundel
kortverhalen. Eén verhaal uit die bundel werd in 1986 verfilmd en kreeg meerdere prijzen. Zij
werkte daarna vooral als scenarioschrijver, filmregisseur en
producer van televisieseries. Pas in 1996 hervatte zij haar werk als
auteur. Sindsdien heeft ze 28 novelles, romans en kortverhalen
gepubliceerd. Tweemaal verkreeg ze de Turkse titel “auteur van het jaar”.

Internationale doorbraak

Haar
in 2014 in het Nederlands vertaalde roman Vaarwel Istanbul schreef ze reeds in 2007. Het boek werd na een heruitgave in 2009 in
het Engels vertaald, waarmee ze in het buitenland enige naam
verwierf met oud en nieuw werk. Nog drie andere boeken van haar
werden sindsdien in het Engels gepubliceerd. Toch is ze nog relatief bekend buiten haar eigen land. Vaarwel Istanbul is in Turkije haar
grootste succes, met meer dan 500.000 verkochte exemplaren.

Kulin
behoort tot de Turks-nationalistische mainstream. In een interview
verklaarde ze ooit dat er redenen waren voor de Armeense genocide en dat
“zulke dingen nu eenmaal gebeuren in oorlogstijd”. Later kwam ze daar
op terug en bood de Turks-Armeense gemeenschap haar excuses aan.

Fictie en geschiedenis

De
auteur draagt dit boek op aan haar overgrootvader Ahmet Re?at Pa?a
(zeg ‘Reshat Pasha’) en haar moeder Sitare. Dat zijn ook de namen van de twee hoofdpersonages in Vaarwel Istanbul. Het is niet duidelijk of
het boek ook werkelijk over haar eigen familieleden gaat. Ahmet Re?at Pa?a
was één van de eerste Turkse economen met een Westerse opleiding.
Hij werkte reeds voor sultan Abdul Hamid II, de laatste monarch die
nog reële absolute macht had over zijn rijk tot aan zijn afzetting
in 1909. Daarna had Re?at meerdere functies in de centrale regering in
Istanbul, tot aan de ontbinding van het Ottomaanse rijk in 1923 ¹.

Dit
boek kan je op verschillende manier lezen. Als het verhaal van een
familie in turbulente tijden of als een inkijk in een belangrijk
historisch keerpunt. Wat is een staat, een volk, een natie? Wat bindt
bewoners van een land, hun taal, hun godsdienst, hun
cultuur? Worden culturen evenwaardig behandeld?

Je kan het boek ook lezen als de
analyse van een veranderende maatschappij. De maatschappelijke
zekerheden van het feodale Ottomaanse Rijk gaan moeizaam over in de
moderne maatschappij, zonder de tussenstap van de industriële revolutie, zoals in Noordelijk West-Europa.

Meermaals
confronteert Kulin de lezer met zijn/haar eigen vooroordelen. Jonge
Turkse vrouwen blijken het arrangeren van hun huwelijk door hun
ouders heel normaal te vinden. Dat betekent echter niet dat ze
slaafse onderdanen van hun partners zijn. Voorstellen van de ouders
worden openlijk afgekeurd en mannen worden regelmatig op hun plaats
gezet in het huishouden. Ze zijn ook allesbehalve passief of
onderdanig op seksueel vlak. Daar staat tegenover dat naar buiten alleen de heer des huizes het woord voert en dat de dames nooit
met hun mannen over hun werk praten.

Istanbul

Dit
is een verhaal van de betere klasse van Turkije. Het verhaal speelt
zich bijna uitsluitend af in de kamers en de grote tuin van een ruime
stadswoning in de wijk Beyazit van de (toenmalige) hoofdstad
Istanbul. Ahmet Re?at is minister in de regering van het Ottomaanse
Rijk, maar geen lid van de rijke elite. Zijn gezin kan je best
omschrijven als hogere middenklasse. Dat maakte hen nog altijd deel
van een kleine toplaag van de bevolking. In 1923 bestond het
overgrote deel van de Turkse bevolking (net als de andere volkeren van
het Ottomaanse Rijk) nog uit arme boeren.

Deze
familie leeft in twee zeepbellen, een ruimtelijke van de hoofdstad
Istanbul en een sociale zeepbel, die van haar maatschappelijke
klasse. De dames spenderen de dag met roddels, intriges,
schandaaltjes en koppelarij, terwijl de heren ‘ernstige’ zaken
bespreken. Ondertussen loop het Ottomaanse rijk op zijn laatste
benen. De hoofdstad wordt bezet door buitenlandse troepen. In het
Turkse binnenland woedt zowel een interne Turkse burgeroorlog als
een oorlog met bezettende Britse, Griekse en andere troepen.

De
oudste dochter van het gezin vindt het op zestienjarige leeftijd geen
probleem om uitgehuwelijkt te worden aan de veertigjarige huisarts,
maar staat er ondertussen op dat ze haar opleiding niet zal
onderbreken na haar huwelijk. Kortom, dit gezin leeft in een soms
bizarre combinatie van feodale en moderne leefgewoontes. Koppelarij is uitsluitend een zaak van de vrouwen zelf. De mannen
brengen formeel het besluit van de vrouwen naar buiten als het hunne, maar in
werkelijkheid heeft de oude oma de beslissing genomen.

Van feodaliteit naar moderniteit in één generatie

Met
onze hedendaagse blik valt het moeilijk te vatten, maar de auteur
vertelt het heel geloofwaardig. De Ottomaanse elite leefde effectief
op een tweesprong tussen moderniteit en feodaliteit. Het is dezelfde
dubbelzinnigheid waarin het gezin Re?at leeft, die ook het Ottomaanse rijk ten val bracht.

Als een nog grotendeels
middeleeuws georganiseerd imperium was het Ottomaanse rijk immers niet opgewassen
tegen de technologische ‘moderne’ overmacht van de andere imperia – dat waren
in hoofdzaak het Britse en het Franse imperium, het Russische
imperium speelde ook wel een rol in die ondergang,
maar was enkele jaren eerder – in 1917 – zelf bezweken onder een
interne revolutie. Ook dat andere imperium Oostenrijk-Hongarije overleefde de ‘Groote Oorlog’ (de Eerste Wereldoorlog) niet.

Minister
Re?at, het hoofdpersonage, moet zijn trouw aan het regime verzoenen
met zijn familiale plicht. De familie-eer dwingt hem een neef te verbergen voor
de politieke repressie van het regime waar hij zelf deel van uitmaakt. Zijn neef Kemal heeft meegewerkt aan een beweging die wil breken met het feodale
Ottomaanse Rijk, om een modern Turkije op te richten. Kemal is zwaar
ziek na zijn deelname aan de burgeroorlog in het binnenland. Zijn
lichaam is zwaar gehavend door langdurige onderkoeling.

Mehpare,
een ver nichtje, weet hem met haar goede zorgen in leven te houden en
enigszins op te kalefateren, waarna van het een het ander komt. Dat
romantisch subverhaal is de enige wat zwakke schakel in dit verder
zeer boeiende familie-epos.

Het blijft immers ongeloofwaardig hoe die romance ongezien kan evolueren in
de strakke gezinsorganisatie van dit Turkse upper class-gezin,
waar geen plaats of begrip is voor privacy, en waar een seksuele
romance nooit ongemerkt maandenlang kon doorgaan. De zwangerschap die
eruit volgt, leidt zonder al te veel problemen tot een huwelijk
tussen personen, hoewel die niet tot dezelfde klasse behoren en er geen enkele voorafgaande instemming van de betrokken families aan voorafging. 

De
familie Re?at heeft het volgens eigen aanvoelen niet breed. Voor
haar levensonderhoud heeft ze echter de beschikking over een
uitgebreide staf personeel, die in het verhaal de historisch correcte
rol krijgt van achtergrondfiguratie.

Geen enkel personeelslid heeft een
privéleven die naam waardig. Hun meningen, als er al om wordt
gevraagd, zijn nette kopietjes van de gedachten van hun bazen. Zij
zeggen niet wat ze echt denken, maar geven de antwoorden waarvan ze
denken/vermoeden dat dat de juiste antwoorden zijn, die hun meesters
zal bevallen. Best aangenaam voor het gezin, maar niet bepaald
ideaal om te weten wat er leeft onder de bevolking.

Een eeuwenoud rijk sterft

Minister
Re?at heeft wel meer zorgen aan zijn hoofd dan zijn gezin en zijn rebelse neef. Ook over het regime zelf heeft hij zijn twijfels.
Geleidelijk aan nemen die toe, tot de omstandigheden hem
verplichten het onvermijdelijke in te zien.

Wanneer hij uiteindelijk
moet vluchten voor een dreigende executie, laat hij zijn gezin achter met de boodschap dat
het voorbij is en dat de status, de zekerheid en de stabiliteit die het rijk
hen bood niet meer zal terugkomen. Zijn gezin zal zijn weg moeten
vinden in het nieuwe Turkije. Vaarwel Istanbul alludeert zo ook op
het einde van Istanbul als hoofdstad van dat immense imperium, de
rebellen hebben immers al beslist dat Ankara de nieuwe hoofdstad
wordt.

Auteur
Kulin heeft al deze elementen verwerkt tot een zeer vlotte roman. De
lezer heeft geen moeite om in dat kluwen de personages te herkennen
als mensen van vlees en bloed, die met hun tekortkomingen en de
onbewuste vooroordelen van hun tijd er toch het beste van proberen te
maken.

Turkije wordt geboren

Vaarwel
Istanbul geeft een boeiende inkijk in de ondergang van het
Ottomaanse Rijk, het laatste imperium dat zich nog openlijk zo
noemde. De lezer begrijpt na dit boek beter de Turkse
mentaliteit, die maakt dat de Turken zich een miskend volk
voelen en menen dat hun rijke cultuur en historisch erfgoed door het westen niet naar waarde wordt geschat en dat Turkije veel meer in zich heeft dan zijn huidige
grenzen.

Na het lezen van dit boek begrijp je ook beter waarom het Turkse volk in zijn geschiedenis enerzijds altijd veel
respect heeft betoond voor de rechten van minderheden, andere
talen en godsdiensten, maar tezelfdertijd er van uitging dat de
Turkse cultuur in dat grote geheel wel dominant hoorde te zijn en bereid was die dominantie gewapenderhand op te leggen.

In
hoeverre is die heersersmentaliteit echter verschillend van de vanzelfsprekende
houding waarmee West-Europa in de rest van de wereld vandaag ‘vrijheid’ en ‘democratie’ promoot, vanuit de onuitgesproken stelling dat
onze beschaving superieur is, een houding die zo vanzelfsprekend wordt gevonden dat ze nooit uitgesproken hoeft te worden?

Ay?e
Kulin schreef een fascinerend boek dat zowel de fan van historische werken,
de politieke analist als de liefhebber van familiedrama’s en
romantische intriges zal aanspreken.

Van Ay?e
Kulin verscheen in vertaling ook De laatste trein naar Istanbul (2008).

1 Het
boek werd (uitstekend) vertaald door de Nederlandse Sytske Breunesse
en Irene ‘t Hooft. Zij gebruiken het in Nederland courante “Osmaanse
Rijk”, naar analogie met het Duitse “osmanisch”. In Vlaanderen zegt men eerder “Ottomaanse Rijk” zoals in het Engelse
“Ottoman Empire”. Beide
termen zijn evenwaardig. Uitgeverij De Geus heeft ook gekozen
voor “Istanbul” in plaats van “Istanboel”. Beide schrijfwijzen zijn
correct.