Zygmunt Bauman in Amsterdam, Hartmut Rosa in Brussel
Nieuws, Wereld, Samenleving -

Zygmunt Bauman in Amsterdam, Hartmut Rosa in Brussel

Het is maar een kleine moeite: drie kwartier voor de aanvang van de lezing plaatsnemen in de zaal waar een van de grootste denkers zal spreken. Meteen ook de start van de ‘G8 van de filosofie’: een ambitieus evenement in Amsterdam afgelopen vrijdag 18 april waar acht mondiale topdenkers in verschillende settings tot ’s nachts in dialoog gingen.

dinsdag 22 april 2014 14:45
Spread the love

Vlot maar behoedzaam begeeft de 89-jarige Zygmunt
Bauman zich naar zijn stoel op het verhoog. Dat hij nog
verrassend snel van geest is en gevat uit de hoek komt, wordt al duidelijk na
de eerste (niet echt intelligente) vraag van zijn gesprekspartner, de
Nederlandse filosofe Rosan Hollak. Ze vraagt hoe Bauman het heeft klaar
gekregen om 55 boeken te schrijven in zijn leven. De denker antwoordt: we
gaan het toch niet over het kwantitatieve hebben, dat is niet relevant, en daar
zijn we trouwens veel te veel mee bezig in onze samenleving.

Het is ironisch genoeg een pluspunt in deze
context dat Bauman wat hardhorend is: hij vervolgt gewoon zijn boeiend discours
over vragen heen die je soms de wenkbrauwen doen fronsen. Al gauw komen we op
zijn hoofdthema: de vloeibare moderniteit. In onze samenleving zijn alle vaste
bakens de laatste decennia gesmolten, ja verdampt, tot flexibele situaties.

Hadden onze ouders nog bijvoorbeeld uitzicht op een ‘job voor het leven’, dan
betekent nu de uitverkoren loopbaan – carrière maken in Silicon Valley – dat je
gemiddeld om de acht maanden van job verandert. En een jongere die vandaag aan
zijn loopbaan begint, zal gemiddeld elf keer van job (moeten) veranderen.
Klinkt verleidelijk, die grote diversiteit, maar ze betekent wel dat telkens je
opgedane ervaring en vaardigheden niet meer voldoen. En elke keer de mogelijkheid
dat het deze keer niet lukt om de hoek loert. 

Vrijheidsgraden

Deze toegenomen flexibiliteit kadert Bauman in
de grote verschuiving in de Westerse samenleving die zich volgens hem heeft voltrokken in de
twintigste eeuw. De startpositie is er een waarbij onze beschaafde
samenleving heel wat zekerheden biedt (denk aan die job voor het
leven), maar de vrijheidsgraden van een individu erg beperkt zijn. En uiteraard
is je maatschappelijke positie hierbij belangrijk.

Onwillekeurig moet ik
hierbij denken aan het boek Oorlog en Terpentijn van Stefan Hertmans. In het
levensverhaal van zijn grootvader krijgt deze, als hij als tiener in een ijzergieterij
moet werken, de keuze voorgeschoteld van de pastoor. Er blijken twee mogelijkheden
te zijn om uit zo’n uitzichtloze situatie te ontsnappen: pastoor of soldaat worden.
Honderd jaar later is de situatie op heel wat vlakken helemaal omgedraaid. In
ons eindeloos verlangen naar vrijheid (in de keuze van job, partner,
woonplaats, …) hebben we heel wat zekerheden opgegeven. Van een tekort aan
keuzevrijheid toen zucht de hedendaagse mens nu onder de druk van keuzedwang.

Of
zoals Bauman het samenvat: vrijheid heeft als metgezel risico’s. En terwijl we in feite in grotere
zekerheid leven – zo is er nauwelijks nog sprake van oorlogsdreiging of het risico
dat je buur je een mes in de rug steekt – voelen we
ons onzekerder dan ooit. De kans loert bijvoorbeeld elk moment om de
hoek dat bijvoorbeeld het bedrijf waar je werkt, los van hoe goed jij of het
bedrijf presteert, wordt gesloten in het kader van globale strategieën van
multinationals en speculatieve kapitaalmarkten. 

En deze laatste situatie markeert de tragische
situatie waarin onze democratie zich volgens Bauman in bevindt: de scheiding
tussen macht en politiek. Is het eerste het vermogen om getting things done, dan is het tweede de plek waar we beslissen
welke dingen er gedaan zouden moeten worden. En ja, de politiek schermt nog wel
met de zaken die ze zou willen realiseren, maar heeft haar macht verloren aan
supranationale instellingen en multinationals.

Dubbel gezicht

Deze analyse leidt ook tot een
genuanceerde kijk op de Europese Unie. Bauman stelt dat Europa er ten dele in
slaagt een beschermende haven te zijn voor de natiestaten, die anders nog meer
onder druk van mondiale bedrijven zouden staan. Tegelijk moet Europa onderhandelen met de machten op de financiële markten. Europa heeft dus een
dubbel gezicht, maar het is wel het belangrijkste laboratorium om nieuwe
instrumenten uit te testen om met de huidige situatie om te gaan.

Sowieso is
Europa al een krachttoer, omdat het manieren omvat die toelaten om op vredevolle
en positieve wijze met elkaar samen te leven, zonder onze verschillen te
vernietigen. Een doorleefde uitspraak van deze wijze oude man, die weet wat het
is als verschillen niet constructief maar destructief worden aangewend. Zo werd
hij geboren in Polen uit een Joods gezin dat, als in 1939 de nazi’s binnenvallen, moet vluchten naar de Sovjet-Unie. Na de oorlog studeert hij aan
de Universiteit van Warschau en bouwt er een carrière uit als docent.

In
1967 laait in Polen het antisemitisme weer op, gestimuleerd door het
communistische regime. Bauman verliest zijn leerstoel aan de universiteit en
vertrekt naar Israël om er les te geven aan de Universiteit van Tel Aviv. Ook daar wordt hij niet ten volle aanvaard, aangezien hij erg kritisch staat
ten aanzien van het zionisme. Daarom trekt hij finaal in 1971 naar de
Universiteit van Leeds tot het einde van zijn carrière. Daar zal hij, tot de
dag van vandaag, onze hedendaagse samenleving kritisch onder loep nemen onder
de noemer van Liquid Modernity en
verschillende generaties intellectuelen inspireren. 

Versnelling

Een denker die zeker beïnvloed is door Bauman
is de Duitse socioloog Hartmut Rosa. Hij kijkt naar onze samenleving vanuit het
perspectief van de tijd, en ziet een versnelling op alle vlakken. Terzijl Bauman beschrijft
hoe alle zekerheden stilaan verdampen, analyseert Rosa de voortdurende versnelling
die ertoe leidt dat alles meer tijdelijk wordt. In beide gevallen is
onzekerheid het gevolg. Rosa
onderscheidt drie categorieën van versnelling: de technische, die van sociale
verandering en die van het levenstempo.

De technische versnelling is de meest
evidente: nu dat we met het vliegtuig in plaats van de zeilboot naar New York
gaan, is een citytrip over de oceaan mogelijk geworden. En door de e-mail lijkt een handgeschreven
brief een anachronisme uit ver vervlogen tijden. De versnelling van sociale
verandering gaat over versnellingen van de samenleving zelf, die leidt tot de
inkrimping van het heden. Versnelling betekent hier dat de ‘houdbaarheidsdatum’
van onze ervaringen en verwachtingen steeds korter wordt. En dat kan je
makkelijk zelf testen: neem je adresboekje en tracht te voorspellen hoeveel
koppels, adressen en telefoonnummers binnen vijf jaar nog actueel zijn?

De krimp toont zich helder aan de hand van het
gezin en het werk. In de periode voor de Industriële Revolutie bleven deze
stabiel over generaties heen. Familiestructuren bleven bewaard en vaak oefende
de zoon het beroep van de vader uit. In de industriële periode, tot ongeveer
1970, blijven gezin en werk nog één generatie stabiel: echtscheidingen waren
zeldzaam en veel mensen hadden een job voor het leven. Vandaag de dag is de
flexibiliteit eigen aan het gezin en het werk. Een relatie duurt een liefde
lang, je huidig werk tot de volgende jobkans of bedrijfsherstructurering.

De versnelling van het levenstempo ten slotte
handelt over het aantal zaken dat we per tijdseenheid doen, of willen doen:
ongeveer iedereen in onze samenleving voelt de nood om meer te doen in minder
tijd. We droomt er niet van multitasken? Is ons leven niet ‘druk, druk, druk’? 

Toekomstverhaal

Rosa heeft een duidelijke boodschap voor onze
samenleving. Door de toenemende versnelling en flexibilisering werken we steeds
harder, ook in onze vrije tijd, om in feite ter plaatse te blijven trappelen. De ‘razende stilstand’ noemt hij dat met Virilio: we razen door
het leven terwijl er geen ruimte meer is voor een toekomstverhaal.

Voor Rosa
ondermijnt de dynamisering van onze wereldinterpretaties de neiging en de
mogelijkheid om zich stukjes wereld eigen te maken en ons verrijkende relaties
op te bouwen, en verhoogt daarmee de waarschijnlijkheid van
vervreemdingservaringen. Zo vormt de voortdurende dynamisering het dynamiet
onder onze duurzame relaties. De prijs daarvoor is echter een permanente
rusteloosheid.

De opdracht is duidelijk. Willen we terug
een zingevend verhaal als samenleving uitbouwen, werk maken van de transitie
naar een duurzame samenleving, dan zal verlangzaming hoog op de maatschappelijke
agenda moeten komen. Enkel zo zullen we in staat zijn om onze wereldrelaties te
herzien, waarbij we ons de wereld opnieuw met succes met eigen maken, wat zowel
een politieke opdracht is als een herijking van het concept van
wat succesvol leven is.

Op 27/4
debatteren Hartmut Rosa, Riet Ory (Femma) en Jeroen Olyslaegers over deze
problematiek op Het Groene Boek in Kaaitheater Brussel. (www.hetgroeneboek.be)

take down
the paywall
steun ons nu!