Het denken van Ernesto Laclau bouwde
sterk voort op dat van Antonio Gramsci. Wat Laclau – net als
Gramsci – interesseerde, was hoe macht werkt, hoe macht zichzelf in
stand houdt en hoe bepaalde groepen in de samenleving erin slagen om
de macht te veroveren. Het antwoord van Laclau: politieke macht wordt
verworven wanneer een particuliere groep zich kan opwerken als
verdediger van het algemene, universele belang. Dit is waar de notie
hegemonie, een cruciaal begrip in het oeuvre van Laclau, naar
verwijst.

Politiek engagement

Die focus op hoe politieke macht werkt,
zorgt ervoor dat de lijn tussen politiek denken en politiek handelen
vervaagt in het werk van Laclau. Theorie in praktijk raken elkaar,
volgens Laclau, om de eenvoudige reden dat het politieke denken
altijd concrete politieke implicaties heeft. Dit geldt ook voor
Laclau’s leven. In een interview verklaarde hij dat gans zijn
politieke denken zijn oorsprong vindt in zijn politiek engagement als
student. Als politiek denker heeft hij steeds op die ervaring
teruggegrepen:

“Wanneer ik vandaag […] de
geschriften van Lacan lees, dan denk ik niet aan literaire of
filosofische voorbeelden. In plaats daarvan denk ik aan de
discussies binnen de Argentijnse vakbond, de clash tussen
verschillende slogans op een betoging of de debatten tijdens een
partijcongres. Gedurende zijn gehele leven keerde Joyce steeds terug
naar zijn eerste belevenissen in Dublin, voor mij zijn het de jaren
van politieke strijd in het Argentinië van de jaren zestig die de
ultieme referentie vormen.”ⁱ

Voorbij het proletariaat

Ernesto Laclau groeide op in het
Argentinië van Peron en was gefascineerd door het politieke fenomeen
van het Peronisme. In 1958 werd hij lid van de Argentijnse
socialistische partij en nam later het leiderschap op zich van een
splintergroep ter linkerzijde van de socialistische partij. Hij was
tevens hoofdredacteur van het partijblad, Lucha Obrera.

De jaren 1960 waren in Argentinië een
periode van politieke chaos en instabiliteit. Presidenten, coups en
volksopstanden wisselden elkaar af. Het was een tijd die werd
gekenmerkt door steeds wisselende allianties gesmeed tussen de
verschillende politieke fracties. Al snel merkte Laclau dat de
traditionele Marxistische leer tekortschoot om de politieke situatie
in zijn thuisland te analyseren.

Laclau kwam tot de conclusie dat het
regide klassenreductionisme van het orthodoxe Marxisme moest worden
verlaten. De arbeidersklasse heeft geen vaste, objectieve belangen en
is als klasse ook geen vaste identiteit. Het is een politiek betoog
dat ervoor zorgt dat arbeiders zich als arbeiders zien met bepaalde
specifieke belangen. Dit verklaart waarom arbeiders zich – bij
gebrek aan mobiliserend links discours – aan rechtse krachten
kunnen liëren. Wat het traditionele marxisme vergeten is, aldus
Laclau, is het belang van de politiek zelf: het politieke handelen
valt niet te reduceren tot economische verhoudingen.

Post-Marxisme

Het zijn die inzichten die Laclau samen
met zijn partner Chantal Mouffe verder uitwerkte in het baanbrekende
boek Hegemony and Socialist Strategy (1985). Het boek luidde de
definitieve distantie in ten opzichte van het traditionele marxisme.
Een marxisme dat volgens Laclau en Mouffe steeds dogmatischer,
essentialistischer en reductionistischer was geworden. Het boek werd
zowel verguisd als gelauwerd, en betekende de internationale
doorbraak van Laclau als filosoof.

In Hegemony and Socialist Strategy
profileerde Laclau zich uitdrukkelijk als een post-Marxist. Laclau’s
denken was een denken dat nog steeds vertrok vanuit Marx, maar
tegelijk Marx achter zich liet. Niet vanuit een afkeer van Marx, maar
net vanuit een herwaardering voor Marx als filosoof. De filosofie van
Marx was volgens Laclau een ‘open’ filosofie en geen gesloten leer.
Een filosofie die naargelang de tijdsgeest kon en moest kritisch
herdacht worden. Dat nam op geen enkele manier weg dat Laclau zich
gedurende zijn ganse leven heeft geprofileerd als hevig
anti-kapitalist.

De herontdekking van de democratische
erfenis

Eén van de meest cruciale bijdrages
tot de filosofische hernieuwing van het marxisme, was Laclau’s
rehabilitatie van de democratische erfenis. In tegenstelling tot vele
marxistische stemmen beschouwde hij de democratie niet als een puur
burgerlijk regime. Mensenrechten, parlementarisme, de representatieve
democratie en de rule-of-law waren voor Laclau niet de ideologische
uitdrukking en maskering van klassenverhoudingen, maar stuk voor stuk
emancipatorische overwinningen.

Het wil helemaal niet zeggen dat Laclau
de manier waarop de bestaande democratie vandaag de dag
geïnstitutionaliseerd is, zomaar aanvaardde. Wel integendeel. Hij
pleitte doorheen zijn werk voor een radicalisering van de
democratische erfenis. De democratie moest verder verdiept en
uitgebreid worden door middel van volkse mobilisatie. Een strijd die
volgens Laclau zeker en vast heftig mocht zijn en eventueel flirtte
met de grens van het wettelijke.

De revolutie van onze tijd

Het is de verdienste van Laclau geweest
om, althans op filosofisch vlak, het stoffige marxisme van de jaren
zeventig een nieuw, hedendaags elan te geven en om de politieke en
democratische theorie terug in het hart van het linkse denken te
plaatsen.

Meer dan ooit lijkt het erop dat
Laclau’s inzichten profetische waarde hebben. Nieuwe sociale
bewegingen als Occupy en de Indignados staan niet langer te zwaaien
met het Rode Boekje of Das Kapital, maar met een manifest waarin
fundamenteel democratische beginselen staan verwoord. Stéphan
Hessel, die met Indignez-vous de stem van een generatie vertolkte,
had het niet over de komst van een klassenloze samenleving, maar over
fundamenteel respect voor de mensenrechten. De linkse strijd die op dit momenten in
de straten van Europa wordt gevoerd, is er één die de les van
Laclau (ten dele) ter harte heeft genomen.

i
Marchart en Critchley (ed.), Laclau: a Critical Reader,
19-20.