Merkwaardig genoeg blijkt er nog nooit diepgaand onderzoek te zijn gebeurd naar de gevolgen voor de slachtoffers van gewapend geweld en hun familie.

Over oorlogsslachtoffers, die door zware oorlogsmunitie, clusterbommen of landmijnen verminkt zijn geraakt, bestaat al veel onderzoek en werden internationale verdragen gesloten met de bedoeling in de toekomst dergelijke slachtoffers trachten te beperken en de slachtoffers de gepaste begeleiding en opvang aan te bieden.

Eén gedode persoon per minuut

Wat moeten we verstaan onder ‘gewapend geweld’? Onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieert het begrip als “het intentionele gebruik van wapens – dreigend of daadwerkelijk – om te doden, te verwonden, en blijvende beperkingen of psychologische schade te veroorzaken, dat de veiligheid en de ontwikkeling van gemeenschappen ondermijnt”.

Jaarlijks sterven wereldwijd 526.000 mensen aan de gevolgen van ‘gewapend geweld’. Dat blijkt onder meer uit cijfers die de Geneva Declaration in 2011 verzamelde (‘Global Burden of Armed Violence 2011‘ over de periode 2004-2009). Dat komt wereldwijd ongeveer overeen met één gedode persoon per minuut.

55.000 doden zijn een direct gevolg van gewapende conflicten, 396.000 als gevolg van ‘doodslag met het oogmerk te doden’ en 54.000 doden door niet-intentionele doodslag. De overige 21.000 doden vielen als gevolg van interventies door politiediensten.

Volgens de Geneva Declaration ligt het wereldgemiddelde op 7,9 doden per 100.000 inwoners. Een cijfer dat zeer ongelijkmatig is verdeeld over de wereld en nog veel meer verschillen vertoont intern in de betrokken landen en in de sociale lagen van de samenleving.

Top-14 van landen met dodelijkst gewapend geweld

In de top-14 van landen (*) met de hoogste cijfers van doden door gewapend geweld (meer dan 30 doden per 100.000 inwoners) vinden we opvallend veel landen uit Centraal- en Zuid-Amerika die eigenlijk niet echt in oorlog zijn. El Salvador staat op de eerste plaats met 61,9 doden per 100.000 inwoners. Jamaica, Honduras, Colombia, Venezuela en Guatemala nemen de plaatsen drie tot zeven in.

Irak staat op twee, vooral door het uiterst dodelijke jaar 2006 toen er niet minder dan 105,6 doden per 100.000 inwoners vielen als gevolg van de piek in het sektarisch geweld. In 2009 was dat cijfer gezakt tot 17,6 doden per 100.000 inwoners.

Luigi De Martino van Geneva Declaration zegt dat negen van de tien doden door gewapend geweld in landen vallen die niet in een echte oorlogssituatie zitten. Al zijn de grenzen tussen politiek geïnspireerd geweld en crimineel of familiaal geweld niet altijd duidelijk te trekken.

Bovendien zijn de cijfergegevens niet in alle landen op dezelfde leest geschoeid en ontbreken details in met name vele Afrikaanse landen over de precieze oorsprong van de doden door gewapend geweld.

Sociale ongelijkheid

Tegenover de 55.000 doden als direct gevolg van gewapende conflicten staan bijvoorbeeld de 48.800 doden door gewapend geweld alleen al in Brazilië in dezelfde periode (2004-2009). 77 landen (op 186 onderzochte landen) hebben een laag cijfer (minder dan 3 doden per 100.000 inwoners). De inwoners van de top-14-landen maken minder dan vijf procent van de totale wereldbevolking uit.

In de gemeenschappen die het meest door gewapend geweld worden getroffen, is de impact ervan niet te overzien. Het verband tussen gebrek aan ontwikkelingskansen en het voorkomen van gewapend geweld is overduidelijk.

“De gevolgen van gewapend geweld verhogen de sociale ongelijkheid, terwijl die in de betrokken landen al vaak erg hoog is en bovendien een oorzaak is van het frequent voorkomen van geweld”, verklaarde De Martino in Brussel.

Levenslange handicap

Hoeveel mensen houden aan gewapend geweld een levenslange handicap over? Hierover werd nooit eerder onderzoek gedaan. Evenmin naar de impact ervan op de hele gemeenschap waarin de slachtoffers moeten overleven. Voor elke dode die valt bij gewapend geweld, zouden minstens drie zwaar gewonden staan.

Als organisatie die in 39 landen opkomt voor de rechten van mensen met een handicap wil Handicap International slachtoffers van gewapend geweld helpen. Diverse projecten proberen de risico’s die gepaard gaan met de verspreiding en het gebruik van lichte wapens in te perken.

De onderzoekers van het jongste Handicap International-rapport ‘Armed Violence and Disability: the Untold Story‘ hebben tussen mei 2011 en april 2012 713 slachtoffers van gewapend geweld persoonlijk geïnterviewd in vier landen: Colombia, Haïti, Pakistan en Oeganda.

Landen die niet direct in oorlog zijn, maar waar gewapend geweld wel meer dan gemiddeld voorkomt in verschillende varianten. Daarnaast hebben de onderzoekers 128 interviews afgenomen met lokale autoriteiten, organisaties van de civiele samenleving, veiligheidsdiensten en familieleden van de slachtoffers. Er werden ook 12 levensverhalen opgetekend. De data werden verzameld via ziekenhuizen en politieregisters.

Medellín, Karamoja, Peshawar en Port-au-Prince

In de tweede stad van Colombia, Medellín, vormen bendes en drugsgerelateerd crimineel geweld de hoofdmoot, in Karamoja, een regio in het noorden van Oeganda, is het vooral de plaag van veediefstallen die hoe langer hoe meer met vuurwapens worden uitgevochten, waarbij vele slachtoffers vallen. Alleen al in 2003 vielen er 8.000 doden door het gebruik van vuurwapens.

In het Pakistaanse Peshawar zijn bomaanslagen en familievetes verantwoordelijk voor het hoge aantal gevallen van gewapend geweld. In de wijk Bel Air van de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince hebben criminele bendes een groot aandeel in het gepleegde geweld.   

Hoe divers de oorzaken van het gewapend geweld in de vier onderzochte landen ook is, de impact ervan op de al ontwrichte samenlevingen is niet te onderschatten. “Een betere kennis van de realiteit waarin de slachtoffers leven, is uiterst belangrijk om vorm te kunnen geven aan een degelijk slachtofferbeleid”, zegt Rashmi Thapa, auteur van het rapport.

“Er moet meer aandacht zijn voor deze problemen. Bovendien is er een ernstig gebrek aan informatie. Er is nood aan meer onderzoek en beleid. Dit rapport kan een eerste aanzet zijn.”

Amputaties van bovenste of onderste ledematen

De cijfers uit het rapport zijn uitermate confronterend: 8 op de 10 geïnterviewde slachtoffers van gewapend geweld houdt er een blijvende handicap aan over. Die handicaps gaan van amputaties van de bovenste of onderste ledematen tot ruggenmergletsels die een blijvende verlamming veroorzaken. 16 miljoen gevallen van verwondingen als gevolg van gewapend geweld behoeven elk jaar medische behandeling.

Slachtoffers ervaren zware economische, sociale en psychologische gevolgen. Uit het onderzoek blijkt dat de slachtoffers vaak wel aan de eerste medische hulp geraken, maar de nazorg is een last die vele landen maar moeilijk kunnen dragen.

Een gebrek aan betaalbare gezondheids- en revalidatiezorg en psychosociale steun op lange termijn leidt tot een dreigend isolement. Overheden van landen die niet hoog scoren op de lijst van menselijke ontwikkeling hebben niet de financiële draagkracht om tussen te komen bij de organisatie van een toegankelijke en betaalbare hulp aangepast aan de noden van de geweldslachtoffers.

Het rechtssysteem is soms te zwak ontwikkeld opdat slachtoffers voor hun rechten zouden kunnen opkomen.

Gestigmatiseerd en gediscrimineerd

Slachtoffers van gewapend geweld vinden door hun handicap nog moeilijk een baan, hun kansen op onderwijs zijn kleiner en ze worden vaak gestigmatiseerd en gediscrimineerd. Al die factoren samen zorgen ervoor dat deze mensen nog meer in de armoede en isolement verzeilen. Slachtoffers zijn bovendien opvallend vaak jonge, laagopgeleide mannen uit de armere sociale lagen van de samenleving.

Soms is het ook moeilijk om een duidelijk onderscheid te maken tussen daders en slachtoffers. Plegers van gewapende overvallen lopen uiteraard zelf een groot risico om bij een politie-interventie geconfronteerd te worden met de gevolgen van vuurwapens.

Voor Handicap International is dit eerste onderzoek nog maar een begin. Meer systematische studie over het verband tussen gewapend geweld en handicaps kunnen er toe bijdragen dat preventiemaatregelen meer succes hebben. De doden en gewonden die niet vallen, zijn uiteraard veel beter voor de ontwikkeling van een samenleving.
 

(*) Top-14 van landen met meeste dodelijke slachtoffers door gewapend geweld: El Salvador, Irak, Jamaica, Honduras, Colombia, Venezuela, Guatemala, Zuid-Afrika, Sri Lanka, Lesotho, Centraal-Afrikaanse Republiek, Soedan, Belize en Democratische Republiek Congo.

Al deze landen hadden een cijfer hoger dan 30 doden per 100.000 inwoners over de onderzochte periode: 2004-2009. Volgens de criteria van de Geneva Declaration (2011) zitten deze landen in de groep ‘hoog’.