Zolang verarmd uranium nog wordt geproduceerd, dient het in gecontroleerde omstandigheden veilig bewaard te worden. Dit artikel maakt duidelijk waarom het onaanvaardbaar is om verarmd uranium in vliegtuigen te gebruiken.

“Regering van Laos niet vertrouwd met licht radioactief materiaal”

Twee diplomatieke documenten van oktober 2008 – die WikiLeaks publiceerde in 2011 – doen vragen rijzen over de controle en het toezicht op radioactieve materialen in vliegtuigen, in het bijzonder over de contragewichten van verarmd uranium.

Op  23 oktober 2008 vroeg de Amerikaanse ambassade in Laos, Thammavong Phiphatsely, de eigenaar van Phoenix Clearance Ltd – een firma die gespecialiseerd is in de opruiming van niet-geëxplodeerde munitie – om een kennis en vermeende eigenaar van een contragewicht te verzoeken dit voor berging over te dragen aan de autoriteiten.

Dit contragewicht zou afkomstig zijn van een vliegtuig van Amerikaanse makelij dat waarschijnlijk tijdens de Indochinese oorlog in Laos neerstortte. Een dag later werd ook het ministerie van Buitenlandse Zaken geïnformeerd, onder meer door middel van foto’s van het contragewicht.

De regering van Laos werd verzocht het contragewicht op te halen en af te voeren met inachtneming van zijn lichte radioactiviteit. De Amerikaanse ambassade vroeg haar regering om begeleiding indien de regering van Laos de ambassade zou verzoeken om bezit te nemen van het contragewicht. De ambassade vermeldt dat “bij ons weten de regering van Laos niet vertrouwd is met het veilig hanteren en afvoeren van zelfs licht radioactieve items”. (1)

Verarmd uranium in achtertuin

Volgens de informatie bevindt het negen kilo zware contragewicht zich ingegraven in een achtertuin in Laos. Een man trof het contragewicht namelijk aan op de plaats van een vliegtuigcrash in de provincie Saravan in Laos. De man hoopte het contragewicht te verkopen.

Indien het contragewicht niet is beschadigd, loopt de man nagenoeg geen gezondheidsrisico. Het verarmd uranium is normaliter bedekt met een coating die oxidatie voorkomt. Een foto laat de inscriptie erop zien: “Caution – Radioactive Material. URANIUM High Salvage Value  HT7231-1”. De foto’s waren reeds doorgestuurd naar het Political Military Action Team. (2)

Luchtvaartautoriteit kent reeds lang het gevaar van verarmd uranium

In een rondschrijven uit 1984 van het US Department of Transportation Federal Aviation Administration staat onder meer dit advies: “Alhoewel het verarmd uranium normaal geen gevaar oplevert, moet het toch met voorzorg worden gehanteerd. Het belangrijkste gevaar dat zich met verarmd uranium stelt, is het schadelijke effect dat het materiaal kan hebben bij opname in het lichaam. Wanneer deeltjes worden ingeademend of verteerd, kunnen ze chemisch toxisch zijn en het inwendige weefsel aanzienlijk en langdurig bestralen.” (3)

Verarmd uranium is, net als andere vormen van uranium en zware metalen, een chemisch toxische stof. Het is bovendien radioactief. Voor de burgerbevolking bedraagt de maximaal toegelaten effectieve dosis 1 milliSievert per jaar. Deze limiet kan worden overschreden als opruimingswerkers stofdeeltjes met verarmd uranium inademen bij een brand na een vliegtuigongeval.

De American Conference of Governmental Industrial Hygienists (ACGIH) heeft uranium en onoplosbare uraniumverbindingen een grenswaarde toegekend van 0,2 milligram per kubieke meter lucht. Dit mits een tijdgewogen gemiddelde van een werkdag van 8 uren en een werkweek van 40 uren.

De ACGIH bepaalde de kortetermijnblootstellingslimiet van maximaal 15 minuten op 0,6 milligram per kubieke meter lucht. Deze limieten zijn gebaseerd op het risico van nier- en bloedziekten en op de radiologische schade die in verband wordt gebracht met blootstelling aan uranium en onoplosbare uraniumverbindingen. (4)

De internationaal aanbevolen limiet voor de opname van verarmd uranium in het lichaam voor het grote publiek bedraagt 0,035 mg (milligram) per dag en 4,5 mg per jaar. In de VS is de limiet vastgelegd op 0,05 mg per 15 minuten en 0,5 mg per dag. (5)

Verarmd uranium als contragewicht

Contragewichten worden gebruikt in grote burger- en militaire vliegtuigen, op roeren, buitenboordrolroeren (vleugelmontage) en buitenboordliften (staartmontage). (6)

Ze worden gebruikt in de aërodynamische controleoppervlakken van vliegtuigen en helikopters om het zwaartepunt van deze vliegtuigen te handhaven. Hoge densiteit is belangrijk om de omvang van het contragewicht klein te houden in verhouding tot de besturingsoppervlakken van de vleugelprofielen waar de beschikbare ruimte heel beperkt is.

Traditioneel werd wolfraam voor dergelijke toepassingen gebruikt, maar verarmd uranium bleek ook heel geschikt. (7) De lagere kosten bij aankoop (in 1980 2,8 dollar per pond verarmd uranium) en de ietwat gemakkelijkere fabricage van grote stukken, lijken de reden te zijn geweest om wolfraam door verarmd uranium te vervangen in contragewichten van Amerikaanse vliegtuigen.

Maar er is bewijsmateriaal dat de kostprijs niet de enige factor was. In 1971 – kort nadat de eerste Boeing 747’s in dienst kwamen – publiceerde de National Research Council samen met de industrie een rapport dat de enorme en aanzwellende voorraad van verarmd uranium aankaartte.

Dit rapport suggereerde dat het gebruik ervan in vliegtuigen geen groot veiligheidsprobleem vormt. Blijkbaar had men toentertijd amper een besef van wat de gevolgen van verarmd uranium in een brand konden zijn. Bovendien beschouwde men het gebruik van verarmd uranium als niet controversieel. (8)

Groot volksgezondheidsrisico bij brandend verarmd uranium

Bij vlieguigen is verarmd uranium enkel een gevaar in geval van brand met een hoge temperatuur die kan ontstaan na het neerstorten. (9) Uitgebreide testen, uitgevoerd door de US Navy en de NASA, hebben aangetoond dat de temperaturen in een brand van een brandstoftank van een straalvliegtuig tot 1.200° Celsius kunnen oplopen. Meetwaarden van 800 tot 1.100° C zijn hierbij veel voorkomend.

Deze hoge temperaturen zijn voldoende om heel snelle oxidatie van verarmd uranium te veroorzaken. Ze zijn voldoende om het ontvlammen van en een volledige zichzelf in stand houdende oxidatieve verbranding van verarmd-uraniummetaal van 8,5 mm dikte te genereren. Voor grotere stukken is een volledige verbranding niet onvermijdelijk. Uit het testen van de verbranding van een 3 kilo wegende verarmd-uraniumpenetrator (de kern van een anti-tankprojectiel) blijkt dat de oxidatie varieert van 6 tot 47 procent.

Het grootste gevaar zijn de zwevende inadembare deeltjes, die in de lucht vrijkomen na dergelijke branden. (10) De omvang van dit vrijkomen van deeltjes is sterk afhankelijk van factoren zoals de temperatuur, de aanwezigheid van zuurstof, en de windsneldheid.

Van de testen met brandende penetrators is geweten dat inadembare oxidedeeltjes (3,3 miljoenste van een meter diameter of minder) in heel gevarieerde hoeveelheden vrijkomen in de lucht, met een geschat maximum van 4 procent van het totale oxide.

De berekening van het inademingsgevaar is gebaseerd op de maximaal toelaatbare oxideconcentratie in de nieren (3 miljoenste gram per gram), het gewicht van een volwassen nier (300 g) en de fractie van ingeademd uranium dat zich afzet in de nieren (2,8 procent).

Aan de hand van deze factoren berekende geofysicus professor emeritus Robert L. Parker dat  in het ergste scenario van het neerstorten van een Boeing 747 met 450 kilo contragewicht, 250.000 mensen gezondheidsrisico’s zouden oplopen door inademing of opname van uraniumoxidedeeltjes. (11)

Bijlmerramp en andere vliegtuigrampen

Van 1969 tot 1981 werden contragewichten van verarmd uranium gebruikt in het staartgedeelte van de Boeing 747-vliegtuigen (productielijnnummers 2-540, 542, 543, 546 en 549-551). Naar verluidt werd in de productielijn vanaf 1981 om budgettaire en toeleveringsredenen het verarmd uranium in de contragewichten vervangen door wolfraam.

Verarmd uranium werd ook gebruikt in de DC-10, de KC-135 en in de rotorbladen van helikopters. (12) De aanwezigheid van verarmd uranium in vliegtuigen veroorzaakte onrust toen op 29 december 1991 een Boeing 747 van China Airlines in Wanli neerstortte. (13)

Het Boeing 747 El Al-cargovliegtuig dat op 4 oktober 1992 in Amsterdam neerstortte en in brand vloog, bevatte 282 kilo verarmd uranium in het staartroer. Dit was niet geweten tijdens de reddings- en herstelwerkzaamheden. 130 kilo van de verarmd uraniumcontragewichten kon toen geborgen worden. Het spoorloze verarmd uranium verspreidde zich wellicht in de vorm van onoplosbare oxiden via de rookpluim. (14)

Het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) besloot dat “in het ergste geval de omstaanders gedurende één uur werden blootgesteld aan uraniumconcentraties in de lucht die vergelijkbaar zijn met de limiet voor chronische blootstelling van werklieden”. Het RIVM achtte het daarom hoogst onwaarschijnlijk dat de blootstelling aan uranium aanleiding zou geven tot de gerapporteerde gezondheidsklachten. (15)

Nog maar eens wordt met de vliegtuigcrash in Laos aangetoond dat verarmd uranium op ongecontroleerde wijze in het milieu kan terechtkomen, bijvoorbeeld als vliegtuigen neerstorten. Bovendien is er onvoldoende controle op de levensduur van voorwerpen die verarmd uranium bevatten, zodat burgers die in de buurt komen van een uitgebrand vliegtuig, mogelijk gevaar lopen op besmetting door opstuivende uraniumoxidedeeltjes.

Willem Van den Panhuysen

Willem Van den Panhuysen is stafmedewerker van Friends of the Earth Vlaanderen & Brussel vzw.

Bronnen:

(1) WikiLeaks (2011) diplomatiek document van 27 oktober 2008 Lao Government Informed Of Depleted Uranium Aircraft Counterweight  http://wikileaks.org/cable/2008/10/08VIENTIANE578.html
en http://leaks.hohesc.us/?view=08VIENTIANE578

(2) WikiLeaks (2011) diplomatiek document van 20 oktober 2008 Radioactive Smuggling Incident At Vientiane, Laos  http://wikileaks.org/cable/2008/10/08VIENTIANE569.html
en http://leaks.hohesc.us/?view=08VIENTIANE569

(3) Beard, M.C., US Department of Transportation Federal Aviation Administration (1984) AC20-123 Avoiding or minimizing encounters with aircraft equipped with depleted uranium balance weights during accident investigations; http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library/rgAdvisoryCircular.nsf/list/AC%2020-123/$FILE/AC20-123.pdf

(4) US Department of Labor, Occupational Safety and Health Administration  Occupational Safety and Health Guideline for Uranium and Insoluble Compounds; http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/uraniuminsolublecompounds/recognition.html

(5) Fahey, Dan (2008)  False negatives – facts and fiction about depleted uranium and US veterans, presentatie in het Palais des Nations, Genève, Zwitserland, blz. 7, 8; http://www.bandepleteduranium.org/en/docs/42.pdf

(6) WISE Uranium Project (2002) Radiation exposure from depleted uranium counterweights – exposure of aircraft workers; http://www.wise-uranium.org/ruxcw.html

(7) WISE-NIRS, Van der Keur, Henk, ir. (1996) Uranium pollution from the Amsterdam 1992 plane crash; http://www10.antenna.nl/wise/index.html?http://www10.antenna.nl/wise/463-464/4609.html

(8) Parker, Robert L. (1988)  Fear of Flying, in Nature, vol. 336, nr. 6201, blz. 719; http://motherearth.org/pages/sites/default/files/1988_DU_Fear-of-Flying.pdf

(9) (10) (11) idem Parker Fear of Flying

(12) Boeing Company, Safety, Health and Environmental Affairs (SHEA) Guide RJ-028G  Depleted Uranium Counterweights, 5.1. Boeing’s Use of Depleted Uranium as Counterweights, blz. 7; http://motherearth.org/pages/sites/default/files/2001-counterweight-rj028g.pdf

(13) Wikipedia free encyclopedia (2012) Boeing 747, Development and testing; http://en.wikipedia.org/wiki/Boeing_747

(14) Van der Keur, Henk, ir., Stichting Laka (1999)  Uranium pollution from the 1992 plane crash – risk of depleted uranium exposure admitted by the Parliamentarian Inquiry Commission probe; http://www.ratical.org/radiation/dhap/dhap997.html

(15) Uijt de Haag, PA.M., et al., RIVM (2000) Evaluating the risk of depleted uranium after the Boeing 747-258F crash in Amsterdam, 1992; http://www.rivm.nl/bibliotheek/digitaaldepot/risico_uranium_bijlmerramp.pdf